رتبه بندی محلات شهر تهران از نظر سطح برخورداری و کیفیت زندگی با استفاده از Fuzzy TOPSIS

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه اقتصاد کاربردی، فناوری و توسعه پایدار، پژوهشکده اقتصاد، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

2 دانشیار گروه اقتصاد نظری، دانشکده اقتصاد، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

چکیده

کلانشهر تهران دارای 22 منطقه و 430 محله می باشد. سوای فضای جعرافیایی ناهمگن در محلات مختلف، کارکردها ، ویژگیهای جمعیتی و فرهنگی متفاوت، و  وضعیت اقتصادی و معیشتی هر محله، موجب تفاوت های شکلی و ماهوی و در نتیجه تخصیص نابرابر امکانات و خدمات شهری در این محلات شده است. اگرچه، یکسان سازی تمام محلات از هر نظر امری تقریبا محال و غیر اقتصادی است، اما تلاش برای بازتوزیع امکانات یا تخصیص مجدد امکانات برای ارتقاء سطح کیفی زندگی در نواحی کمتر برخوردار، از خواسته های مردم و مسئولین شهری و در راستای نظریات اقتصادی استفاده از منابع کمیاب تلقی می شود.  در این مقاله، پس از پایش اطلاعات مستخرج از 45004 پرسشنامه طرح رصد کیفیت زندگی شهر تهران،  333 محله شهر  با استفاده از 53 شاخص سنجش کیفیت زندگی و برخورداری ، در قالب تکنیک تاپسیس فازی  بررسی و به ترتیب در قالب پنج خوشه «کاملا برخوردار»، «برخوردار»، «متوسط و در حال توسعه»، « کمتر برخوردار» و «نیازمند مداخله» رتبه بندی شده اند. بر اساس این نتایج 63 محله شهر در دو خوشة توسعه یافته «کاملا برخوردار» و «برخوردار» و  167 محله در  دوخوشة توسعه نیافته «کمتر توسعه یافته» و « نیازمند مداخله» قرار گرفته اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Ranking of the neighborhoods of Tehran metropolis in terms of development and quality of life: A fuzzy TOPSIS approach

نویسندگان [English]

  • Akbar Ahmadi 1
  • Esfandiar Jahangard 2
1 Assistant professor of economics, Economic Researches Institute, Allameh Tabatabae’i University, Tehran, Iran
2 Associate professor of economics, Economic faculty member, Allameh Tabatabae’i University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Tehran metropolis has 22 districts and 430 neighborhoods. Apart from the heterogeneous geographical space in different neighborhoods, different functions, demographic, cultural characteristics, economic and living conditions of each neighborhood, have caused formal and substantive differences and as a result unequal distribution of urban facilities and services in these neighborhoods. Although it is almost impossible and uneconomical to unify all neighborhoods in any way, trying to redistribute facilities or reallocate them to improve the quality of life in less privileged areas is considered a demand of the people and city officials. In this paper, 333 neighborhoods of Tehran are ranked based on fuzzy TOPSIS technique using 53 indicators of quality of life in the city extracted from 45004 questionnaires of different neighborhoods. Based on the results of this paper, we classified all neighborhoods of Tehran into five clusters: “totally developed”, “developed”, “developing” “less developed” and “ in need of intervention”. According to the results, 63 neighborhoods are classified into two developed clusters "totally developed" and "developed", and 167 neighborhoods are in the undeveloped clusters "less developed" and "in need of intervention".

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quality of Life
  • Tehran Neighborhoods
  • Fuzzy TOPSIS

مقدمه

مطالعه و بررسی وضعیت نواحی و مناطق مختلف شهری ازنظر میزان برخورداری و سطح توسعه‌یافتگی آنها، به مسئولین و برنامه‌ریزان شهری در تخصیص بهتر امکانات محدود شهر و افزایش سطح رضایتمندی ساکنان این مناطق کمک می‌کند و از این منظر هم در عرصة جهانی و هم در عرصة داخلی درخور توجه پژوهشگران بوده است (رهنمایی و شاه‌حسینی، 1389: 2؛ بزی و عبداللهی، 1392: 202؛ زاهدی یگانه و همکاران، 1398: 8؛ Lopez, 2011: 1). هدف اصلی این تحقیقات، غالباً یافتن نقاط ضعف و مشکلات موجود در مناطق و محلات شهرهای مختلف و ارائه پیشنهادات برای همگن‌سازی و رفع مشکلات آنها ازطریق توجه بیشتر و تخصیص بهتر منابع به مناطق کمتر برخوردار و درنهایت افزایش رفاه ساکنان شهری است. توزیع مناسب منابع و افزایش رفاه مردم و رضایت از محل سکونت، باعث افزایش اعتماد به مدیریت شهری و بالارفتن میزان مشارکت آنها در اجرای برنامه‌های عمرانی و فرهنگی و درنهایت توسعه‌یافتگی شهر می‌شود. پژوهشگران، به‌دلیل ابعاد مختلف توسعة شهری، تعاریف متعددی از شهر و شاخص‌های مختلفی برای اندازه‌گیری و سنجش توسعه‌یافتگی شهری ارائه کرده‌اند؛ ازجمله شاخص شکوفایی شهری، شاخص جاذبة جهانی، شهر دوستدار کودک، شاخص زیست‌پذیری و غیره. یکی از چالش‌های اصلی در اینگونه مطالعات، ارائه جامع‌ترین تعریف از توسعه‌یافتگی شهری و نحوة اندازه‌گیری آن در قالب شاخص‌های مناسب با وضعیت نواحی و مناطق مختلف شهر است. تعدد ابعاد توسعه‌یافتگی شهری و کیفیت زندگی، با تعدد شاخص‌ها و شناسایی و اندازه‌گیری آنها همراه است. ازاینرو شناسایی عواملی که بر میزان رضایتمندی مردم شهر از زیست‌بوم آنها مؤثر است، موضوع مطالعات متعددی است که رضایتمندی و برخورداری را از زوایا و ابعاد مختلف بررسی کرده است؛ ازجمله مطالعات داخلی متعدد در زمینة رتبهبندی و سنجش میزان توسعهیافتگی محلات و مناطق مختلف شهری میتوان به مطالعة صادقی و زنجری (1396) اشاره کرد که با تکنیک‌های تاپسیس و تحلیل عاملی، میزان و الگوی نابرابری فضایی مناطق 22گانة شهر تهران را بررسی کردند؛ تقوایی و کیومرثی (1390) که با تکنیک TOPSIS، محلات شهری آباده را سطحبندی کرده‌اند؛ مطالعات دانش نظافت و همکاران (1395) و دانشپور و همکاران (1395) که توسعه‌یافتگی نواحی و مناطق مختلف درون شهری را از منظر شاخصهای خاص یا عام بررسی کردند.

کلان‌شهر تهران، به‌عنوان پایتخت، قدمتی 225 ساله دارد و بزرگ‌ترین کلان‌شهر کشور و دومین کلان‌شهر خاورمیانه بعد از قاهره در مصر است که براساس آخرین تقسیمات شهری شهرداری، 22 منطقه و 355 محله دارد. تخصیص منابع و توزیع امکانات شهری بین این محلات به‌دلیل ویژگی‌های جمعیتی، اقتصادی، سازه‌ای، سیاسی و امنیتی و تفاوت‌هایی که در ساختار فضایی و بافت محلات، تراکم نسبی جمعیت و نحوة شکل‌گیری واحدهای خدماتی و تجاری در آنها وجود دارد، با دشواری‌های خاص خود مواجه است. مدیران شهری کلان‌شهر تهران برای تصمیم‌گیری در خصوص ارتقای سطح کیفی زندگی یا رفع مشکلات محلات مختلف ازطریق تخصیص منابع (سرمایه، زمان و امکانات) نیازمند شناخت همه‌جانبة این محلات‌اند. مقایسة سطوح برخورداری محلات و مناطق مختلف شهری می‌تواند نقطة شروع تصمیم‌گیری برای تخصیص بهینة منابع باشد. شدت مشکلات در یک محله نسبت به محلات دیگر و عارضه‌یابی آن به تصمیم‌گیران کمک می‌کند چگونه و تا چه حد توزیع منابع را برای رفع مشکلات مزبور تغییر دهند. مطالعات زیادی در این خصوص برای شهر تهران انجام شده است؛ ازجمله حسن‌زاده مقیمی (1386)، رهنمایی و موسوی (1385)، ساسان‌پور و همکاران (1393)، سلیمانی مهرنجانی و همکاران (1395)، زنگنه شهرکی و همکاران (1395)، صادقی و زنجری (1396)، جمعه‌پور (1397)، صمدی و همکاران (1397)، رضازاده و همکاران (1398)، مشایخی و همکاران (1398) و حسینی و همکاران (1399). در این مطالعات، عموماً مناطق یا صرفاً محلات مشخصی از شهر تهران در قالب شاخص‌های خاصی بررسی شده‌اند. در این مقاله، موضوع مقایسة محلات مختلف کلان‌شهر تهران ازنظر سطح برخورداری و رضایت ساکنان آنها با مجموعه‌ای از معیارهای کیفیت زندگی شهری بررسی می‌شود. در ابتدا شهر و کارکردهای آن، تعریف و پس از معرفی برخی شاخص‌های توسعة شهری، شاخص‌های کیفیت زندگی برای بررسی محلات شهر تهران معرفی می‌شوند. در انتها 335 محلة این شهر با روش تاپسیس فازی رتبه‌بندی و در پنج دسته خوشه‌بندی می‌شود.

 

1- مبانی نظری و ادبیات موضوع

1-1 مفهوم و ویژگی‌های شهر

برای اندازه‌گیری شاخص‌های کیفیت زندگی شهری، ابتدا باید مفهوم شهر و ویژگی‌های آن مشخص شود. در تعریف شهر نگاه‌ها و رویکردهای مختلفی وجود دارند. برخی از پژوهشگران برآنند که جدا از هرگونه جزئی‌نگری یا بخشی‌نگری، یک تعریف جامع و مانع ارائه کنند؛ اما هنوز تعریف دقیق و مورد پذیرش همگان از شهر ارائه نشده است. جغرافی‌دانان، جامعه‌شناسان، اقتصاددانان، طراحان شهری و اندیشمندان برخی علوم دیگر، هریک از منظر خود تعاریف مختلفی از شهر و ویژگی‌های آن ارائه کرده‌اند؛ برای مثال، ازنظر جغرافی‌دانان، شهر منظره‌ای مصنوعی از خیابان‌ها، ساختمان‌ها، دستگاه‌ها و بناهایی است که زندگی شهری را امکان‌پذیر می‌کند. ازنظر اقتصاددانان، شهر جایی است که معیشت غالب ساکنان آن، بر پایة کشاورزی نباشد. این تعاریف عموماً مبتنی بر کارکرد یا نقش شهر است. تقسیم‌بندی کارکردی شهر براساس فعالیتی است که سایر فعالیتهای شهر را تحت‌شعاع خود قرار میدهد؛ برای مثال، شهرهای فرهنگی، مذهبی، درمانی، صنعتی، سیاسی - اداری، خدماتی، توریستی، تجاری و غیره. «اندازه» مورد دیگری است که براساس آن می‌توان شهر را تعریف کرد و معمولاً براساس جمعیت سنجش می‌شود. در این دیدگاه عامل جمعیت در تقسیم‌بندی شهرها نقش مهمی دارد و به گروه‌هایی مانند روستاشهر، شهرک، شهر متوسط، شهر بزرگ، کلان‌شهر (متروپل) و مگالاپلیس[1] (مگاپلیس) تقسیم می‌شوند[2]. ازنظر سازمان ملل متحد، شهر مکانی با تراکم بالای جمعیت و مرکزیت سیاسی، اداری و تاریخی است که در آن فعالیت اصلی مردم، غیرکشاورزی است و مختصات شهری دارد که ازطریق دولت محلی اداره می‌شود (United Nations, 2018). در ایران «شهر محلی با حدود قانونی است که در محدودة جغرافیایی بخش واقع شده است و ازنظر بافت ساختمانی، اشتغال و سایر عوامل، سیمایی با ویژگی‌های خاص دارد؛ به‌طوری‌که بیشتر ساکنان دائمی آن، در مشاغل کسب، تجارت، صنعت، کشاورزی، خدمات و فعالیت‌های اداری اشتغال دارند و در زمینة خدمات شهری، از خودکفایی نسبی برخوردارند، کانون مبادلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی حوزة جذب و نفوذ پیرامون خود است و حداقل ده هزار نفر جمعیت دارد» (مادة 4 قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری مصوب 15 تیرماه 1362 مجلس شورای اسلامی). آگاهی از این تعاریف و ویژگی‌ها، به تعریف شاخص‌ها و معیارهایی برای اندازه‌گیری و سنجش میزان موفقیت یا عدم موفقیت سیاست‌های شهری کمک می‌کند. هدف این سیاست‌ها افزایش رضایت ساکنان شهر و قابلیت زیست‌پذیری بالاتر آن است؛ بنابراین، توسعة شهری را با توسعة انسانی ساکنان یک شهر می‌توان مترادف دانست که در میزان رفاه مادی و معنوی آنها و رضایت‌خاطر از محیط زیست آنان متجلی است.

 

1-2 گسترة شاخص‌های شهری

شاخص‌های شهری طیف گسترده‌ای از تعاملات دو سویه یا چند سویة انسان با خود، محیط زیست و سازه‌های مصنوعی را دربرمی‌گیرند. انسان‌ها برای ادامة حیات، باید مجموعه‌ای از نیازهای مادی و معنوی خود را با توجه به محدودیت‌های موجود در زمینة فضا و منابع طبیعی تأمین کنند (دانش‌پور و همکاران، 1397). منظور از نیازهای مادی، براساس تعریف «مازلو[3]»، تمام نیازمندی‌های انسان برای زیست است؛ ازجمله مسکن، پوشاک، تنفس، خوراک، امنیت جانی و مالی و روابط عاطفی، خانوادگی و اجتماعی. علاوه بر این، نیازهای معنوی افراد نیز هست؛ ازجمله نیاز به علم و آگاهی، حرمت نفس، باورهای مذهبی و اعتقادی، پذیرش و حمایت اجتماعی (ویلیام گلاسر، 1397). تأمین این نیازها موجب می‌شود انسان‌ها با یکدیگر تعامل کنند و برای بهبود این تعاملات، زمینه‌های آن را ازطریق ایجاد سازه‌های مصنوعی در محل سکونت خود فراهم کنند. همچنین، دوام و بقای محیط زیست طبیعی در حال و آینده، توان فنی و مالی برای ایجاد سازه‌های مصنوعی توسط سازمان‌های متولی شهر (شهرداری) و زمان، محدودیت‌هایی بر خواسته‌های نامحدود انسان اعمال می‌کند که موجب تغییر رفتار و نگرش‌های انسان می‌شوند. به‌طور کلی فضای حاکم بر تعیین شاخص‌های شهری که نشان‌دهندة جامعیت موضوع باشد و استمرار در سنجش و اندازه‌گیری شاخص‌ها در آن لحاظ شده باشد را مشتمل بر سه عنصر کلیدی انسان، محیط شهری و امکانات و زیرساخت‌های مصنوع می‌توان در نظر گرفت (شکل 1).

 

شهر

انسان - محیط

انسان - زیرساخت‌های مصنوعی

زیست‌محیطی - زیرساختی

 

شکل 1- سپهر شاخص‌های شهری

 

 

الف) انسان و تعاملات اجتماعی

انسان علاوه بر نیازهای فیزیولوژیک مانند غذا، پوشاک و مسکن، به رشد، شکوفایی و بالندگی، روابط متقابل با دیگران، عشق و احساس تعلق، احترام و آبرو، ایمنی و امنیت، درک واقعیت‌ها و کشف حقایق، تفریح و سرگرمی، زیبایی و نظم، ثبات، قدرت و پیشرفت و نیازهای جهانی نیازمند است. رشد این تمایلات متأثر از فرهنگ و محیط پیرامون نیز است و در طول زمان تغییر می‌کند. در اثر تحول در نیازها، دگرگونی در کارکردهای محیط رخ می‌دهد و چون کارکرد محیط، تابعی از نیازهای انسان است، تغییر کارکردها باعث تغییر در کالبدها می‌شود (سلطانی و نامداریان، 1397).

 

ب) فضا و محیط شهری

شهرهای سنتی در گذشته بر پایة فعالیت‌های محدود روزمره شکل می‌گرفت و به‌دلیل حجم محدود فعالیت‌ها و محدودبودن پهنة شهر، جابجایی‌ها در آن غالباً به‌صورت پیاده انجام می‌شد. امروزه در طراحی شهر، به‌دلیل افزایش تراکم جمعیت و گسترة دامنة خدمات مورد نیاز ساکنان، مناطق شهری در مقیاسی بسیار بزرگ‌تر از آن چیزی‌اند که بتوان به راحتی و بدون وسیلة حمل‌ونقل تردد کرد. درواقع توجه به مفاهیم فیزیکی و کالبدی و غفلت از اهداف اجتماعی در طرح‌های توسعة شهری، چرخة نامطلوبی از نبود تعادل‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی را در شهرها به وجود آورده که چالش‌های جدی همچون فقر، اسکان غیررسمی، تعارضات فرهنگی، نزول کیفیت زندگی، شکاف‌های درآمدی، بی‌عدالتی در توزیع خدمات شهری و ... را به همراه داشته است. بخش عمدة این چالش‌ها ریشه در طراحی شهری دارد. دو رویکرد اصلی در برنامه‌ریزی توسعه و طراحی فضاهای شهری وجود دارد (ترکمان و همکاران، 1397)؛ «رویکرد نخبه‌گرا و قطعیت‌نگر» و «رویکرد نوعملکردگرا». در رویکرد نخست، توسعه مقوله‌ای صرفاً بیرونی تلقی شده است و به نظام موجود تحمیل می‌شود؛ ضمن آنکه ارزش‌های حرفه‌ای بر ارزش‌های پایدار جمعی و انسانی برتری دارد و ویژگی‌هایی از قبیل «ایجاد فضاهای باز، وسیع و تهی از انسانی»، «توجه به مسائل محیطی برای رفع نیازهای جسمانی مانند نور و هوای تازه»، «توجه به انسان متفکر و اندیشمند در طراحی شهری به‌جای توجه به عموم مردم و رفتارهای روزمرة آنها»، «تفکیک فعالیت‌ها و عرصه‌های حضور مردم»، «توجه به تکنولوژی برای توسعة اجتماعی» و «قطعیت‌نگری برای دستیابی به محصول طراحی شهری» را با خود دارد. در رویکرد دوم، توسعه مقوله‌ای درونی است که بر عوامل بیرونی نیز تأثیر می‌گذارد. در این رویکرد توجه به تمامی طیف نیازهای انسانی یعنی نیازهای جسمانی، ابعاد ذهنی و روحی یا معنایی انسان مدنظر است. در این رویکرد، شکل و فرم محیط ساخته‌شده متأثر از زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و زیست‌‌محیطی است و خواسته‌های انسانی به‌گونه‌ای در قالب شهر سامان می‌یابد که «محیطی قابل زندگی» به‌جای «محیطی صرفاً برای تماشا» خلق شود. ویژگی‌های مهم این رویکرد عبارت‌اند از «توسعة فضاهای معین، تلفیق کاربری‌ها در راستای معنابخشی به فضاهای شهری، تأکید بر نیازهای انسانی، محصول نهایی مبتنی بر غنای معنایی و پیچیدگی شکل، اعتقاد به انعطاف‌پذیری کالبدی و اصالت‌دادن به رفتار انسانی». با بررسی ابعاد این حوزه در قالب محیط شهری، شاخص‌های مختلفی استخراج می‌شوند؛ ازجمله شاخص کیفیت هوا، شاخص کیفیت آب لوله‌کشی‌شده، میزان انتشار کربن، میزان استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، ردپای اکولوژیکی، مدیریت زباله و پسماندها، تنوع زیستی، میزان حفاظت از زیست‌بوم‌ها و منابع طبیعی، منابع و چشم‌اندازهای طبیعی و میزان تخریب کاربری‌های بکر و طبیعی.

 

ج) امکانات و سازه‌های مصنوعی

تعاملات جمعی و انسانی در شهر و ارتقای سطح کیفی آن، به امکانات و خدماتی نیازمند است که بر بستر ایجاد زیرساخت‌ها و سازه‌های مصنوع شهری در فضای محدود شهر شکل می‌گیرند. خدمات شهری طیف گسترده‌ای از امکانات و فضاهای شهری شامل فضاهای آموزشی، درمانی، فرهنگی، مذهبی، ورزشی، دسترسی‌های شهری، مسکن شهری و ... را دربرمی‌گیرد. محدودیت فضا و منابع لازم برای ایجاد یا توسعة زیرساخت‌ها و امکانات شهری، برنامه‌ریزان توسعة شهری را ناگزیر به توجه خاص به مفهوم تعادل و توازن در تخصیص منابع کرده است. به عبارتی، استفادة عادلانه و متوازن از این منابع در توسعة همه نواحی شهری یکی از الزامات برنامه‌های شهری محسوب می‌شود. منظور از عدالت فضایی و منابع در شهر، توزیع عادلانة ملزومات اساسی، امکانات، تسهیلات و خدمات شهری در میان مناطق مختلف شهر است. میزان برخورداری از زیرساخت‌های حمل‌ونقل شهری، دسترسی به خدمات حمل‌ونقل عمومی، دسترسی شهروندان به فناوری‌های نوین، میزان اماکن و فضاهای تفریحی و شاودی‌آور، تعداد مکان‌های یادمانی و گردشگری در محیط شهر، میزان حمایت از سلامتی و ایمنی فردی و اجتماعی در فضاهای شهری، وضعیت و کیفیت واحدهای مسکونی، تسهیلات و امکانات رفاهی در واحدهای مسکونی، دسترسی به خدمات شهری و ... ازجمله مهم‌ترین شاخص‌های مرتبط با این بخش به شمار می‌روند.

 

1-3 شاخص کیفیت زندگی

اصطلاح کیفیت زندگی عموماً برای احصای جنبه‌های مختلف و متعدد فضای فیزیکی اطلاق می‌شود که بر بهره‌وری، رضایت و شادبودن ساکنان یک منطقه کمک می‌کند. بیش از 100 تعریف مختلف از کیفیت زندگی در ادبیات موضوع ارائه شده‌اند و از این منظر هیچ اجماعی دربارة چگونگی اندازه‌گیری آنها وجود ندارد (نقدی و بابایی، 1394؛ Knopman, D. et al, 2015)؛ اما به‌طور کلی این تعاریف دربرگیرندة جنبه‌هایی از رفاه، شادمانی، بالاتر از متوسط بودن استاندارد زندگی و رضایت از زندگی است. رفاه اقتصادی، کیفیت و شرایط مسکن، شرایط بهداشتی، فرصت‌های آموزشی، امنیت عمومی، شرایط محیطی، آزادی بیان، امکانات و فرصت‌های تفریحی، محیط کار، تعاملات اجتماعی و جابه‌جایی از عواملی‌اند که برای تعریف شاخص کیفیت زندگی در نظر گرفته می‌شوند (Knopman, D. et al, 2015). ما در این مقاله براساس همین تعریف، شاخص کیفیت زندگی در شهر تهران را برای محلات مختلف شهر معرفی و اندازه‌گیری می‌کنیم. این شاخص تلفیقی دربرگیرندة مفاهیمی است که بخش‌هایی از هر سه عنصر کلیدی در تبیین شاخص‌های توسعة پایدار شهری را شامل می‌شود.

محور انسان (تعاملات اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی): شاخص‌های مرتبط با فعالیت‌های فردی و جمعی افراد در محلات مختلف در زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی و امنیتی حول این محور تعریف شده‌اند. این شاخص‌ها در چهار گروه «جمعیت و مشارکت اجتماعی»، «اقتصادی»، «فرهنگ، هویت و حس تعلق به محله» و «حکمرانی، مدیریت شهری و امنیت اجتماعی» تقسیم‌بندی می‌شوند.

محور محیط زیست: شاخص‌های مرتبط با محیط زیست و آلودگی محیطی، وضعیت دفع و جابه‌جایی زباله، بهداشت عمومی، فضاهای عمومی محله، وضعیت پارک‌ها و بوستان‌ها، سرزندگی و سرسبزی محیط، زیبایی و روشنایی محله، تراکم ساختمان‌ها و نظایر اینها در این بخش قرار دارند.

محور امکانات شهری و سازه‌های مصنوعی: شاخص‌های این محور در سه گروه «امکانات شهری و فضای کالبدی»، «اماکن ورزشی، تفریحی و فرهنگی» و «کیفیت جابه‌جایی و تردد در معابر محله» تقسیم‌بندی می‌شوند.

2- مطالعات تجربی

مطالعات و بررسی‌های بسیار زیادی در ایران و خارج از کشور دربارة رتبه‌بندی محلات و مناطق یک شهر یا دربارة رتبه‌بندی شهرهای مختلف با یکدیگر انجام شده‌اند که در این بخش فقط به چند نمونه از آنها اشاره می‌شود:

ضرابی و همکاران (1391) در تحقیقی با هدف بررسی چگونگی و نحوة برخورداری مناطق چهارده‌گانة شهر اصفهان از لحاظ شاخص‌های فرهنگی و دستیابی به میزان نابرابری‌های ناحیه‌ای، 35 شاخص فرهنگی را انتخاب کرده‌اند. سپس با روش تحلیل عاملی به 5 عامل اصلی تقلیل داده و در انتها با کمک مدل TOPSIS جایگاه هریک از مناطق را در میزان برخورداری از شاخص‌های فرهنگی مدنظر تعیین کرده‌اند؛ این شاخص‌ها عبارت‌اند از فرهنگی هنری، فرهنگی آموزشی، فرهنگی پژوهشی، فرهنگی اجتماعی و مراجعه‌کننده به کتابخانه.

در تحقیق خاکپور و باوان پوری (1388)، برای تحلیل نابرابری در سطوح توسعه‌یافتگی شهر مشهد، ضمن به تصویر کشیدن میزان و چگونگی توزیع فضایی شاخص‌های بهداشتی - درمانی، مذهبی، اجتماعی - فرهنگی، ورزشی - تفریحی، اداری - خدماتی، علمی - پژوهشی در شهر مشهد، سطح برخورداری مناطق این شهر و تأثیر توزیع عادلانة امکانات و پایداری شهری با استفاده از الگوی موریس تحلیل و تشریح شده است.

امیرعضدی و همکاران (1388) با استفاده از منطق فازی یک شاخص تلفیقی توسعه‌یافتگی از مجموعه شاخص‌های هفت‌گانة «تسهیلات عمومی و تفریحی، شاخص‌های آموزشی، جمعیتی، فرهنگی، ارتباطات و مطبوعات، بهداشت و سلامت و اقتصادی و رفاهی» برای رتبه‌بندی مناطق شهری استان فارس تعریف کرده‌اند.

محمدزاده اصل و همکاران (1389) با هدف رتبه‌بندی مناطق 22گانة شهر تهران براساس جدیدترین شاخص‌های سلامت شهری و با استفاده از تکنیک ریاضی «تحلیل پوششی داده‌ها» در تحقیقی «شاخص‌های رفاه شهری مناطق مختلف شهر تهران» را رتبه‌بندی کرده‌اند. شاخص‌های سلامت شهری این تحقیق مطابق با تعریف سازمان بهداشت جهانی، شاخص رفاه مبتنی بر زندگی سالم کلان‌شهرها در قرن 21 و خصوصیات جمعیتی - سکونتی ارائه شده است.

مرصوصی و خزایی (1393) با استفاده از تکنیک تاپسیس و وزن‌دهی شاخص‌های ارزیابی با استفاده از آنتروپی شانون، مناطق 22گانة شهر تهران را با هدف نقش توزیع فضایی خدمات شهری در توسعة پایدار شهر رتبه‌بندی کرده‌اند.

نیک‌پور و همکاران (1394) در تحقیقی، به بررسی و تحلیل فضایی نابرابری‌های اجتماعی در مناطق شهری بابل با رویکرد شهر متراکم پرداخته‌اند. شاخص‌های نابرابری فضایی در شهر بابل در پنج دستة اصلی «اجتماعی و اقتصادی»، «آموزشی و فرهنگی»، «تأسیسات و تجهیزات شهری»، «درمانی» و «کیفیت مسکن» قرار گرفته‌اند.

امانپور و همکارانش (1395) برای بررسی میزان عدالت فضایی مناطق مختلف شهر اهواز در برخورداری از امکانات شهری، اقدام به تعیین شاخص عدالت فضایی کرده‌اند. آنها در تحقیق خود از 14 گروه اصلی حوزه‌های تجاری خدمات، آموزشی، فرهنگی - هنری، مذهبی، خدماتی - درمانی و ... استفاده کرده و مناطق شهر اهواز را با تکنیک ویکور رتبه‌بندی کرده‌اند.

مختاری و همکاران (1395) برای اولویت‌بندی طرح‌های سرمایه‌گذاری در بخش خدمات سازمان آ.ت. از روش تاپسیس فازی استفاده کرده و نتیجه گرفته‌اند بخش‌های مالی و بیمه‌ای، تفریحی و فرهنگی، عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، حمل‌ونقل و بخش هتل و رستوران به‌ترتیب اولویت بیشتری دارند.

صادقی و زنجری (1396)، با به‌کارگیری تکنیک تاپسیس و تحلیل عاملی، میزان توسعه‌یافتگی مناطق 22گانة تهران را سنجیده‌اند و با خوشه‌بندی مناطق مختلف در پنج گروه مناطق توسعه‌یافته (برخوردار)، نسبتاً توسعه‌یافته، متوسط، کمتر توسعه‌یافته و توسعه‌نیافته (کم برخوردار) تقسیم‌بندی کرده‌اند.

جمعه‌پور (1397) در راستای تبیین مدیریت یکپارچة منطقه کلان‌شهری تهران، با انجام مطالعه‌ای نتیجه گرفت در چارچوب مدیرت یکپارچه و سیستمی برای استقرار یک نگاه اکولوژیکی به توسعة کلان‌شهر تهران، ایجاد تعادل بین محیطی و محیط انسانی تعادل منطقه‌ای و توجه به ظرفیت‌های الکولوژیکی کلان‌شهر تهران الزامی است.

رضازاده و همکاران (1398) با هدف تدوین راهبردهایی برای بهبود توسعة پایدار محلة درکه در منطقة 1 تهران با استفاده از تحلیل SWOT اقدام به شناسایی توان‌ها، ظرفیت‌ها، پتانسیل‌های محیط زیست و گردشگری در منطقه کرده و نتیجه گرفته‌اند افزایش صمیمت، روابط همسایگی و حس تعلق ساکنان به محله، استفاده از طبیعت منطقه در جذب گردشگر و همچنین افزایش تمایل ساکنان به سکونت در محله، از پتانسیل‌های تهیه برنامه‌های راهبردی برای توسعة پایدار گردشگری در این محله‌اند.

مشایخی و همکاران (1398) به‌منظور بررسی شاخص‌های مؤثر بر کاهش میزان آسیب‌پذیری کالبدی مسکن شهری در منطقة 1 تهران با استفاده از تکنیک AHP و تکیه بر عوامل مستقیم و غیرمستقیم مانند «امنیت و ایمنی»، «رفاه و آسایش» و «صرفه‌جویی انرژی» مطالعه‌ای انجام داده‌اند که نتیجة آن نشان می‌دهد بسیاری از نواحی مسکونی این منطقه در معرض آسیب‌پذیری شدید قرار دارند.

مهدوی و همکاران (2008) با استفاده از متغیرهای زبانی در رتبه‌بندی کیفی گزینه‌ها، یک مدل تاپسیس فازی جدید برای حل مسائل تصمیم‌گیری چند معیاره معرفی کرده و نتایج کار خود را با روش‌های لی، چن - هوانگ و چن مقایسه کرده‌اند.

لو و همکاران (2010) با استفاده از روش تاپسیس فازی، خدمات وب را ارزیابی و انتخاب کرده‌اند. در مقالة آنها برای محاسبة فاصلة گزینه‌ها از راه‌حل ایده‌آل مثبت و منفی، از تابع فاصلة مینکووفسکی استفاده کرده‌اند که موجب افزایش کارایی روش تاپسیس فازی شده است.

چائو و همکاران[4] (2020) چارچوبی از شاخص‌های مختلف برای طراحی توسعة پایدار شهری ارائه کرده‌اند. رویکرد آنها در این مطالعه، رویکرد جهانی است و با بررسی بیش از 2000 نماگر، چارچوب اندازه‌گیری خود را در قالب 14 گروه اصلی و 48 شاخص قابل اندازه‌گیری در نواحی شهری معرفی کرده‌اند. این چارچوب در چهار محور اصلی «محیط زیست»، «اجتماع»، «حکمرانی» و «اقتصاد» دربرگیرندة 14 گروه اصلی «انرژی»، «ضایعات و پسماندها»، «آب»، «آلودگی»، «حمل‌ونقل و جابه‌جایی»، «نقشه و طراحی»، «زمین»، «جنبه‌های اجتماعی»، «مدیریت»، «برنامه‌ریزی شهری و نوآوری»، «شفافیت»، «اقتصاد محلی»، «نیروی کار» و «مسائل مالی» است.

 

3- روش پژوهش

هدف این مقاله بررسی محلات مختلف شهر تهران از جنبه‌های مختلف برخورداری و کیفیت زندگی و درنهایت رتبه‌بندی آنها براساس میزان نزدیکی و دوری آنها از مقادیر ایده‌آل است. جنبه‌های مختلف در حقیقت همان شاخص‌هایی‌اند که داده‌های آنها برای انجام مقایسه جمع‌آوری شده‌اند و ما را به یک مسئلة «تصمیم‌گیری چند شاخصه[5]» و درنهایت اولویت‌بندی محلات شهر می‌رسانند. مدل‌های مختلفی برای حل مسئلة تصمیم و اولویت‌بندی گزینه‌ها وجود دارد؛ ازجمله روش وزن‌دهی ساده[6]، ویکور[7]، تاپسیس، تاکسونومی عددی[8] و روش دیمتل[9]، الکتره و کمیرا[10] که هریک از آنها نقاط ضعف و قوت خاص خود را دارند (آذر، 1396). ما در این مقاله از الگوی تاپسیس و برای لحاظ‌کردن عدم اطمینان و ابهام و نبود دقت در پاسخ‌ها، از منطق فازی استفاده می‌کنیم.

 

3-1 روش [11]Fuzzy TOPSIS

روش تاپسیس فازی یکی از روش‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه است که برای امتیازدهی و رتبه‌بندی گزینه‌ها به کار می‌رود و نخستین‌بار در سال 2000 توسط «چن» در مقاله‌ای با عنوان «بسط روش تاپسیس برای تصمیم‌گیری گروهی در محیط فازی» معرفی شد (Chen, 2000:1). اجرای این روش دارای چند مرحله است:

مرحله اول: تشکیل ماتریس تصمیم

فرض کنید n محله شهر را با m شاخص یا معیار می‌خواهیم رتبه‌بندی کنیم. میانگین نظرات مردم دربارة هر محله و برای هر شاخص به‌صورت یک عدد در قالب ماتریس زیر نشان داده می‌شود:

(1)

 

 

 

که در آن Ai نام محلات‌اند که باید براساس شاخص‌ها و معیارهای  اولویت‌بندی شوند.  میانگین نظرات مردم دربارة محلة i در شاخص j است.

مرحله دوم: فازی‌سازی و تشکیل ماتریس تصمیم فازی

پس از استانداردسازی درایه‌های ماتریس تصمیم‌گیری، هریک از آنها براساس تعریف (2) به یک عدد فازی مثلثی متقارن تبدیل می‌شود که در آن  انحراف معیار هر شاخص برای تمام محلات است.

(2)

 

 

بنابراین، تمام درایه‌ها (اعضا)ی ماتریس تصمیم‌گیری (2) را به‌صورت فازی مثلثی می‌توان بیان کرد:

(3)

 

 

مرحله سوم: محاسبة بیشینه و کمینة شاخص‌های با اثر مثبت و منفی

راه‌حل‌های ایده‌آل و ضد ایده‌آل براساس مفهوم نزدیکی نسبی گزینة مدنظر به مقدار ایده‌آل به دست می‌آیند. مقادیر ایده‌آل فازی با «مقادیر کمینه در معیارهای دارای اثر منفی» و با «مقادیر بیشینه در معیارهای دارای اثر مثبت» تعریف می‌شوند. براساس این اصل، فرض کنید  و  باشد؛ در این صورت برای تمام معیارها یا شاخص‌های دارای اثر مثبت، اعداد فازی را برحسب رابطه (5) بازنویسی می‌کنیم:

(4)

 

 

و برای تمام معیارها یا شاخص‌های دارای اثر منفی یا معکوس، آنها را برحسب رابطه (6) تغییر می‌دهیم:

(5)

 

 

مرحله چهارم: فازی‌زدایی اعداد فازی مثلثی

برای فازی‌زدایی روش‌های مختلفی وجود دارد که در این مقاله از روش پیشنهادی Chen and Hsieh استفاده می‌شود. براساس این روش، غیرفازی‌ساز عدد فازی Ai، میانگین موزون پارامترهای عدد فازی است که با فرمول زیر به دست می‌آید:

(6)

 

 

با محاسبة غیرفازی‌ساز بالا برای هر عدد فازی، بین آنها می‌توان مقایسه‌هایی انجام داد که بزرگی، کوچکی یا تساوی دو عدد فازی مشخص می‌شود.

مرحله پنجم: محاسبة جواب ایده‌آل و ضد ایده‌آل (Ideal and Anti-Ideal solutions)

با استفاده از روش غیرفازی‌ساز (7)، ابتدا مقدار غیرفازی‌ساز هریک از درایه‌ها  محاسبه و سپس مقدار ایده‌آل فازی  و مقدار ضد ایده‌آل فازی  برای هریک از معیارها در چارچوب ملاک زیر تعیین می‌شود:

  • اگر در آن صورت مقدار ایده‌آل فازی
  • اگر در آن صورت مقدار ایده‌آل فازی

در این صورت، جواب ایده‌آل فازی  و جواب ضد ایده‌آل فازی  به دست می‌آیند.

مرحله ششم: اندازه‌گیری فاصله بین دو عدد فازی

دو رویکرد اصلی برای اندازه‌گیری فاصله بین دو عدد فازی وجود دارد. این دو رویکرد عبارت‌اند از «روش اندازه‌گیری متوسط ساده» و «روش فاصله هندسی». در این گزارش از روش فاصله هندسی ارائه‌شده توسط جی فنگ دینگ (Ji- Feng Ding) استفاده می‌کنیم که به‌صورت زیر فرموله می‌شود:

(7)

 

 

که در آن  فاصله هندسی تعدیل‌یافته برای دو عدد فازی  است.( جی فنگ دینگ این فرمول را از مقالة T Hsieh and Chen, 1999)) اقتباس کرده است).

مرحله هفتم: محاسبة فاصلة گزینه‌های مختلف از راه‌حل‌های ایده‌آل و راه‌حل‌های ضد ایده‌آل با فرض اینکه وزن تمام گزینه‌ها یکسان باشند، میزان فاصلة گزینه‌ها از مقادیر ایده‌آل که با  و  نشان داده می‌شوند، به‌ترتیب به‌صورت زیر محاسبه می‌شود:

(8)

 

(9)

 

     

 

مرحله هشتم: رتبه‌بندی گزینه‌ها

مقدار نسبی گزینه‌های مختلف Ai از راه‌حل ایده‌آل  با  نشان داده و به‌صورت زیر تعریف می‌شود:

(10)

 

 

واضح است  است. هر چقدر مقدار  یک گزینه به یک نزدیک‌تر باشد، آن گزینه رتبة بالاتری خواهد داشت.

 

4- تحلیل نتایج و رتبه‌بندی محلات شهر تهران

4-1 نمونه آماری و شاخص‌های شهری

کلان‌شهر تهران براساس آخرین تقسیمات شهری، 355 محله در قالب 22 منطقه دارد که براساس سرشماری سال 1395 جمعیتی در حدود 8،711،963 نفر را در خود جای داده است. در این بین، مناطق ۴، ۵، ۲، ۱۵ و ۱۴ بیشترین میزان تراکم جمعیتی را دارند (گزارش سالنامه آماری شهر تهران، 1396).

برای استخراج شاخص‌های آماری و مقایسة محلات مختلف شهر با یکدیگر ازطریق پرسشنامه، به محاسبة نمونه آماری نیاز است. نمونه آماری برای جامعة 7/8 میلیون نفری شهر تهران براساس فرمول کوکران  با فرض اینکه Z برابر 96/1، d مقدار خطای مجاز برابر 05/0، احتمالات موفقیت و عدم موفقیت نیز مساوی 5/0=p=q باشد، برای هر محله 384 نمونه و درنتیجه برای تمام 355 محله برابر 136320 پرسشنامه خواهد شد. با توجه به محدودیت‌های مختلف اعتباری و زمانی، تعداد اندک جمعیت برخی محلات یا نبود امکان دسترسی به همه محلات (مناطق نظامی) مجدداً حجم نمونه آماری با بهره‌گیری از نرم‌افزار جی پاور[12] (G*POWER) محاسبه شد. حجم نمونه در این نرم‌افزار تابعی از توان آزمون (1-β)، سطح معنی‌داری α و شاخص اندازه تأثیر[13] │ │ است که با فرض توان آزمون 95/0، مقدار خطای 05/0 و اندازه تأثیر 52/1 به عدد 127 پرسشنامه برای هر محله و تعداد 45085 پرسشنامه برای کل محلات رسیدیم. بعد از دریافت پرسشنامه‌ها، با توجه به ناقص‌بودن برخی از آنها و عدم پاسخگویی برخی محلات به سؤالات، درنهایت با اطلاعات مستخرج از 45004 پرسشنامه‌ای محاسبات انجام شده است که خانوارها در 335 محله (هر محله به‌طور متوسط 135 پرسشنامه) تکمیل کرده‌اند. انتخاب نمونه‌ها برای توزیع پرسشنامه‌ها براساس تعداد بلوک‌های هر محله و تعداد خانوارهای موجود در آن صورت گرفته است. در جدول زیر تعداد پرسشنامه‌های پرشده به تفکیک منطقه آمده است.

نمونه‌گیری در طرح رصد کیفیت زندگی در شهر تهران محله‌محور بوده است؛ درنتیجه، منطقه‌هایی با بیشترین تعداد محله، سهم بیشتری در کل پرسشنامه‌های پرشده دارند. براساس ارقام جدول 1 بیشترین تعداد پرسشنامه در منطقه ۵ پر شده که در آن 29 محله پوشش داده شده است. کمترین تعداد پرسشنامه نیز مربوط به منطقه ۹ با هفت محله است. براساس شاخص‌های معرفی‌شده در بخش 3-1 اطلاعات لازم در قالب 8 گروه اصلی برای تعیین شاخص کیفیت زندگی به شرح زیر از پرسشنامه‌ها استخراج و طبقه‌بندی شدند:

برای هریک از گروه‌های هشت‌گانة جدول 2، 65 معیار به شرح جدول 3 احصاء و در قالب محورهای اصلی شاخص کیفیت زندگی طبقه‌بندی شده‌اند[14].

 

 

 

جدول 1- تعداد پرسشنامه‌های پرشده در پیمایش به تفکیک منطقه

ردیف

منطقه

تعداد محلة مطالعهشده

تعداد پرسشنامة پرشده

1

منطقه ۱

24

3242

2

منطقه ۲

21

2835

3

منطقه ۳

12

1584

4

منطقه ۴

20

2700

5

منطقه ۵

29

3906

6

منطقه ۶

11

1518

7

منطقه ۷

14

1892

8

منطقه ۸

13

1752

9

منطقه ۹

7

962

10

منطقه ۱۰

10

1349

11

منطقه ۱۱

17

2295

12

منطقه ۱۲

14

1892

13

منطقه ۱۳

13

1614

14

منطقه ۱۴

18

2410

15

منطقه ۱۵

18

2430

16

منطقه ۱۶

9

1215

17

منطقه ۱۷

13

1751

18

منطقه ۱۸

18

2368

19

منطقه ۱۹

13

1755

20

منطقه ۲۰

17

2294

21

منطقه ۲۱

13

1755

22

منطقه ۲۲

11

1485

کل تهران

335

45004

مآخذ: برگرفته از گزارش رصد کیفیت زندگی در شهر تهران

جدول 2- شاخص‌های اندازه‌گیری‌شده در پیمایش

ردیف

گروه

تعداد شاخص‌ها

1

جمعیت و مشارکت اجتماعی

10

2

اقتصاد محله

6

3

فرهنگ، هویت و حس تعلق محله‌ای

8

4

حکمرانی، مدیریت شهری و امنیت اجتماعی

13

5

محیط زیست محله

10

6

شهرسازی و امکانات کالبدی

10

7

اماکن ورزشی، تفریحی و فرهنگی

5

8

کیفیت جابه‌جایی و معابر در محله

3

مآخذ: یافته‌های تحقیق

 

جدول 3- شاخص‌های مقایسه‌ای کیفیت زندگی محلات شهری تهران

محور

گروه

شاخص و نحوه اثر آنها

انسان و تعاملات اجتماعی

جمعیت و مشارکت اجتماعی

جمعیت (-)

جمعیت مالک مسکونی (+)

درصد باسوادی (+)

 نسبت زنان مطلقه به کل زنان محله (-)

 جمعیت افراد سالمند بالای 65 سال (+)

رضایت از روابط مردم با فروشندگان مواد غذایی (+)

وجود افراد معتمد و شناخته‌شده برای حل مسائل محله‌ای (+)

فراوانی خانوارهای به‌هم‌ریخته و نابسامان در محله (-)

تعداد خویشاوندان درجه یک سرپرست خانوار (+)

میزان شرکت در انجمن‌ها و تشکل‌های مردمی (+)

اقتصادی

درصد اشتغال مردان (+)

درصد اشتغال زنان (+)

 قدمت بنا برحسب سال (-)

 تعداد اتاق خواب (+)

میزان درآمد سرپرست خانوار (+)

متوسط هزینه‌های مصرفی خانوار (+)

فرهنگ، هویت و حس تعلق به محله

میزان علاقة ساکنان به محلة خود (+)

تعداد مسجد، حسینیه و تکیه در محله (+)

تعداد کانون‌های مذهبی و فرهنگی (+)

میزان اعتماد به هم‌محله‌ای (+)

اعتماد به کسبه و مغازه‌دارهای محل (+)

اعتماد به ماموران شهرداری (+)

اعتماد به رفتگر محله و کارکنان فضای سبز (+)

اعتماد به آژانس‌های تاکسی و اتومبیل کرایه (+)

مدت زمان سکونت ساکنان (+)

حکمرانی، مدیریت شهری و امنیت اجتماعی

رضایت از نظارت بر فعالیت دستفروش‌ها و وانتی در محله (+)

رضایت از حضور به موقع ماموران نیروی انتظامی در صورت نیاز (+)

میزان امنیت زنان و دختران در روز در محله (+)

میزان امنیت زنان و دختران برای تردد در شب (+)

امنیت کودکان در مقابل خودروها و سواره‌ها هنگام تردد در خیابان (+)

امنیت کودکان در مقابل خلافکاران هنگام تردد در خیابان‌های محله (+)

فراوانی سرقت از منزل (-)

فراوانی زورگیری (-)

فراوانی اراذل و اوباش شرور (-)

فراوانی افراد معتاد در محله (-)

فراوانی متکدیان در محله (-)

فراوانی کارتن‌خواب‌ها در محله (-)

فراوانی فروشندگان مواد مخدر در محله (-)

محیط زیست

و مدیریت شهری

محیط زیست محله

میزان شیوع حیوانات موذی در محله (-)

رضایت از حمل زباله از کوچه یا خیابان در محله (+)

میزان آلودگی صوتی در محله (-)

رضایت از بهداشت و محیط زیست محله (+)

لذت ساکنان از زندگی در محلة خود (+)

میزان تمایل بر ترک محله (-)

میزان سر زندگی فضاهای عمومی (+)

زیبایی و روشنایی فضاهای عمومی (+)

تعداد پارک یا بوستان در محله (+)

تراکم ساختمان‌ها (-)

امکانات شهری و سازه‌های مصنوعی

شهرسازی و امکانات کالبدی

آسفالت کوچه یا خیابان (+)

دسترسی به اتوبان و بزرگراه (+)

کیفیت پیاده‌روهای محله (+)

جای پارک خودرو (+)

وضعیت روشنایی معابر در شب (+)

تعداد مراکز بهداشتی و درمانی (+)

تعداد مراکز آموزشی با کیفیت (+)

مدت زمان پاسخگویی به درخواست خدمت اورژانس یا آتش‌نشانی از زمان اولین تماس (+)

تعداد مراکز خدماتی در محل (پلیس 10+، دفاتر ثبت اسناد، دفاتر ازدواج و طلاق، میادین تره‌بار و ...) (+)

اماکن ورزشی، تفریحی و فرهنگی

امکانات تفریحی و فراغتی در محله (+)

تعداد کتابخانه‌های عمومی و سالن‌های مطالعه (+)

تعداد فرهنگسرا و سالن‌های نمایش و تئاتر (+)

تعداد سالن‌ها و اماکن ورزشی (+)

تنوع و تعدد رستوران و سالن‌های غذاخوری (+)

کیفیت جابه‌جایی و معابر محله

میزان ازدحام و شلوغی خیابان‌های محله (-)

سهولت دسترسی و کیفیت وسایل حمل‌ونقل عمومی(اتوبوس، تاکسی و مترو) (+)

ضریب مالکیت و میزان تردد موتورسیکلت (-)

متوسط زمان رانندگی به مراکز اداری (-)

مآخذ: یافته‌های تحقیق

 

 

2) تحلیل داده‌ها

همان‌طور که گفته شد تعداد محلات کلان‌شهر تهران در سال 1395 در کل 355 محله است که در این پژوهش به‌دلیل دسترسی‌نداشتن به داده‌های تمام محلات، فقط 335 محله بررسی شده‌اند. رتبه‌بندی محلات و مناطق شهر تهران براساس شاخص‌های تعیین‌شده، با فرض یکسان‌بودن وزن همه شاخص‌ها، به روش «تاپسیس فازی» و مطابق مراحل انجام شده است.

مرحله اول) تشکیل ماتریس تصمیم‌گیری: از بین 65 شاخص برشمرده‌شده در جدول 5 فقط 53 شاخص که برای تمام محلات اندازه‌گیری شدند و دارای پاسخ بوده‌اند، به‌عنوان شاخص نهایی در نظر گرفته شده‌اند؛ بنابراین، ماتریس تصمیم‌گیری متشکل از 53 شاخص و 335 محله شهر به تفکیک مناطق 22گانة شهر تهران است.

مرحله دوم) استانداردسازی اطلاعات ماتریس تصمیم اولیه: با توجه به اینکه پاسخ برخی سؤالات به‌صورت کیفی و بر مبنای طیف لیکرت در دامنة 1 تا 9 قرار داشتند، تمام اعداد و درایه‌های ماتریس تصمیم از مقدار کمینة آنها کسر و بر تفاضل بیشینه از کمینة هر ستون، تقسیم و حاصل در 10 ضرب شده است ( ). با این کار تمام درایه‌ها استانداردسازی و به عددی در بازة [0,10] تبدیل می‌شوند.

مرحله سوم) تبدیل اعداد اولیه به اعداد فازی مثلثی براساس رابطه (3): تمام اعداد مربوطه به‌صورت عدد فازی مثلثی متقارن در نظر گرفته شده‌اند. در اینجا یک ماتریس با ابعاد 335*(53*3) به دست می‌آید.

مرحله چهارم) در این مرحله براساس روابط (5) و (6) مقدار بیشینه و کمینة شاخص‌های با اثر مثبت و منفی یعنی  و  برای تمام درایه‌های ماتریس مشخص می‌شود.

مرحله پنجم) در این مرحله تمام درایه‌های ماتریسی به‌دست‌آمده از مرحله چهارم، با استفاده از رابطه (7) فازی‌زدایی می‌شوند و مجدداً یک ماتریس 335*53 به دست می‌آید.

مرحله ششم) در مرحله ششم برای تمام 53 ستون ماتریس فازی‌زدایی‌شده بیشینه و کمینة آنها به دست می‌آید. مقدار ایده‌آل برابر مقدار بیشینه و مقدار ضد ایده‌آل برابر مقدار کمینه انتخاب می‌شود؛ یعنی اگر برای ستون اول، مقدار فازی‌زدایی‌شدة عنصر سطر سوم بیشینة تمام عناصر آن ستون باشد،   آن عدد فازی را برابر مقدار ایده‌آل قرار می‌دهیم.

مرحله هفتم) در این مرحله با استفاده از رابطه (8)، درجه نزدیکی اعداد فازی ماتریس مرحله سوم از شاخص ایده‌آل و ضد ایده‌آل مطابق رابطه (8) محاسبه می‌شود. در این مرحله برای هر ستون یک عدد فازی ایده‌آل و عدد فازی ضد ایده‌آل به دست می‌آیند که مبنای محاسبه فاصله هندسی رابطه (8) هستند.

مرحله هشتم) با محاسبة  و  برای هر ستون، مقادیر  و  براساس روابط (9) و (10) و سپس مقدار  برای هر گزینه محاسبه می‌شود. در پایان هر گزینه‌ای که به عدد یک نزدیک‌تر باشد، رتبة بالاتری کسب می‌کند. تمام 335 محلة شهر تهران بر همین اساس رتبه‌بندی شده‌اند که نتیجة آن در قالب پنج خوشه در جداول 6 تا 10 نشان داده شده‌اند.

 

4-3- رتبة برخورداری و خوشه‌بندی محلات:

منظور از خوشه‌بندی، دسته‌بندی محلات به محلات کاملاً توسعه‌یافته، برخوردار، کم برخوردار و نیازمند مداخله برای ارتقای سطح زندگی ساکنان است. چنانچه در نمودار زیر مشخص است، توزیع نمرات ارزیابی کیفیت زندگی محلات شهر نشان می‌دهد بخش درخور توجهی از محلات حول مقدار میانگین متمرکزند و بخش‌هایی در اطراف آن قرار دارند.

مقدار میانگین نمرات برابر 4658/0 و انحراف معیار آنها برابر 06754/0 است. برای آزمون نرمال‌بودن توزیع نمرات از آماره جارک - برا[15] استفاده شده است؛ با مقدار 338/5 و مقدار p-value برابر 07/0 می‌توان نتیجه گرفت فرض نرمال‌بودن توزیع بالا را در سطح 5 درصد نمی‌توان رد کرد؛ بنابراین، در خوشه‌بندی محلات شهر تهران با استفاده از خواص منحنی نرمال، بخش میانی منحنی برای محلات درحال توسعه در نظر گرفته شد و در اطراف این محلات دو طیف «محلات کاملاً برخوردار» و «محلات برخوردار» از یک سمت و «محلات کم برخوردار» و «محلات نیازمند مداخله» در سمت دیگر تعریف شدند. محله‌های موجود در طیف متوسط به‌عنوان محلات نیمه‌توسعه‌یافته یا درحال توسعه در نظر گرفته می‌شوند؛ بنابراین، با استفاده از رابطة  و  که درآن  معرف متوسط و  انحراف معیار نمرات ارزیابی کیفیت زندگی در تمام محلات شهر تهران است، تمام محلات به پنج خوشه تقسیم می‌شوند:

خوشة اول که معرف محلات توسعه‌یافته یا کاملاً برخوردار ازنظر سطح امکانات یا کیفیت زندگی‌اند، نمرة بیشتر از  دارند. براساس رابطة مزبور، 6 محله در این بخش می‌گنجند که به‌ترتیب در جدول 4 نشان داده شده‌اند:

خوشة دوم که معرف محلات توسعه‌یافته یا برخوردار ازنظر سطح امکانات یا کیفیت زندگی‌اند، نمرة کمتر از  اما بیشتر از  دارند. براساس رابطة مزبور، 57 محله در این بخش می‌گنجند که به‌ترتیب در جدول 5 نشان داده شده‌اند:

خوشة سوم که معرف محلات متوسط یا درحال توسعه ازنظر سطح امکانات یا کیفیت زندگی‌اند، نمرة کمتر از  اما بیشتر از  دارند. براساس رابطة مزبور، 105 محله به شرح جدول 6 در این بخش قرار دارند:

خوشة چهارم که معرف محلات کمتر برخوردار یا کمتر توسعه‌یافته ازنظر سطح امکانات یا کیفیت زندگی‌اند، نمرة کمتر از  و بیشتر از  دارند. براساس رابطة مزبور، 106 محله در این بخش می‌گنجند که به‌ترتیب در جدول 7 نشان داده شده‌اند:

خوشة پنجم که معرف محلات توسعه‌نیافته یا نیازمند مداخله ازنظر سطح امکانات یا کیفیت زندگی‌اند، نمرة کمتر از  دارند. براساس رابطة مزبور، 61 محله در این بخش می‌گنجند که به‌ترتیب در جدول 8 نشان داده شده‌اند:

 

 

 

 

جدول 4- محلات کاملاً برخوردار شهر تهران

رتبه

نام محله

نمره ارزیابی

1

شهرک قدس

0.63949

2

جماران

0.63868

3

هفت حوض

0.62969

4

قنات کوثر

0.62673

5

ایوانک

0.60861

6

شهران شمالی

0.60564

مآخذ: یافته‌های تحقیق

 

جدول 5- محلات نسبتا برخوردار شهر تهران

نمره ارزیابی

محله

رتبه

نمره ارزیابی

محله

رتبه

0.55273

شهرک دریا

36

0.59833

تجریش

7

0.55260

دارآباد

37

0.59746

اکباتان

8

0.55233

کاشانک

38

0.59039

شهران جنوبی

9

0.55027

چیذر

39

0.58776

والفجر

10

0.54975

دردشت

40

0.58729

صادقیه

11

0.54953

درب دوم

41

0.58299

سازمان برنامه شمالی

12

0.54932

سرخه حصار

42

0.58293

آپادانا

13

0.54729

گلستان

43

0.58271

مرزداران شرقی

14

0.54695

سپهر

44

0.58173

شهرک نفت

15

0.54670

نظامی گنجوی

45

0.58084

شریف

16

0.54620

ویلاشهر

46

0.58000

خانی آباد شمالی

17

0.54600

نازی آباد

47

0.57915

ساعی

18

0.54523

شهر آرا

48

0.57895

حصار بوعلی

19

0.54413

بهجت آباد

49

0.57693

زعفرانیه

20

0.54196

برق آلستوم(ستارخان)

50

0.57418

امانیه

21

0.54036

دولت آباد

51

0.57313

سنائی

22

0.53996

یوسف اباد

52

0.56836

شهرک غزالی

23

0.53854

فرمانیه

53

0.56827

پرواز

24

0.53716

قیطریه

54

0.56795

دزاشیب

25

0.53700

فیروزآبادی

55

0.56777

طرشت

26

0.53690

تهران ویلا

56

0.56515

دهکده المپیک

27

0.53669

کاظم اباد

57

0.56509

قبا

28

0.53597

سعادت آباد

58

0.56356

تهرانپارس

29

0.53469

مرزداران غربی

59

0.56159

امامزاده قاسم

30

0.53467

جهاد

60

0.55865

کوی نصر

31

0.53445

پیروزی

61

0.55692

دریا

32

0.53428

اباذر

62

0.55643

زیبادشت

33

0.53395

آبشار

63

0.55463

نیاوران

34

 

 

 

0.55335

مهران

35

 

جدول 6- محلات با سطح توسعه متوسط شهر تهران

نمره ارزیابی

محله

رتبه

نمره ارزیابی

محله

رتبه

0.49420

دربند

116

0.53232

باغ فردوس

64

0.49392

شهرک بعثت

117

0.53211

سید خندان

65

0.49286

امیرآباد

118

0.53194

لویزان  - شیان

66

0.49253

دریان نو

119

0.52905

سازمان برنامه جنوبی

67

0.49235

سهروردی - باغ صبا

120

0.52832

حسین آباد - مبارک آباد

68

0.49194

شهرک پرواز

121

0.52729

سازمان آب

69

0.49189

درکه

122

0.52698

مجید آباد

70

0.49072

شورا

123

0.52640

آشتیانی

71

0.49055

شهرک دانشگاه تهران

124

0.52597

شهرک شهرداری

72

0.49020

ابوذر

125

0.52573

مهران

73

0.48955

حکمت

126

0.52463

پاسداران - ضرابخانه

74

0.48954

کاووسیه

127

0.52365

اقدسیه منطقه 20

75

0.48943

نبی اکرم

128

0.52148

دکتر هوشیار

76

0.48902

دهقان

129

0.52068

سوهانک

77

0.48873

اوین

130

0.51892

شهدای گمنام

78

0.48835

دریاچه شهدای خلیج فارس

131

0.51880

صدرا

79

0.48739

ولی عصر شمالی

132

0.51822

کوثر

80

0.48689

دیلمان

133

0.51436

سرو آزاد

81

0.48659

عباس آباد - اندیشه

134

0.51416

آرارات

82

0.48538

شریعتی جنوبی

135

0.51385

پرستار

83

0.48411

کشاورز

136

0.51097

حکیمیه

84

0.48306

اختیاریه

137

0.51085

فراز

85

0.48065

بهاران

138

0.50889

مدائن

86

0.47950

ونک

139

0.50872

جنت آباد مرکزی

87

0.47877

قصر - حشمتیه

140

0.50840

فردوس

88

0.47872

کاج

141

0.50786

ایران

89

0.47840

شهرک فرهنگیان-آزادی

142

0.50742

آسمان

90

0.47822

پاسداران

143

0.50701

دانشگاه تهران

91

0.47748

ازگل

144

0.50696

قلهک

92

0.47737

تیموری

145

0.50589

ارم

93

0.47718

نارمک شمالی

146

0.50546

حافظیه

94

0.47540

تهرانسر غربی

147

0.50542

بیمه

95

0.47477

وردآورد

148

0.50507

تاکسیرانی

96

0.47391

خانی آباد جنوبی

149

0.50434

سیزده آبان

97

0.47361

شاهد

150

0.50339

حمزه آباد

98

0.47306

محمودیه

151

0.50323

هوانیروز

99

0.47201

(اسفندیاری (بستان

152

0.50320

سلسبیل شمالی

100

0.47193

قیام

153

0.50266

فدک

101

0.47135

مجیدیه

154

0.50235

کوهک

102

0.47120

امیریه

155

0.50231

لشگرشرقی

103

0.47102

بهار

156

0.50208

داوودیه

104

0.47093

منصوریه منگل

157

0.50175

حشمت الدوله-جمالزاده

105

0.47039

امامت

158

0.50132

اراج

106

0.47015

فرحزاد

159

0.50130

مطهری

107

0.46981

ولیعصر

160

0.50100

نیلوفر- شهید قندی

108

0.46981

جنت آباد شمالی

161

0.50006

دروس

109

0.46905

استاد معین

162

0.49885

دانشگاه - گلها

110

0.46889

جنت آباد جنوبی

163

0.49710

باشگاه نفت

111

0.46860

اوقاف

164

0.49648

گلچین

112

0.46711

نیروی هوایی

165

0.49582

امجدیه - خاقانی

113

0.46696

بهمنیار

166

0.49552

کالاد(کوهک)

114

0.46612

خواجه نصیر - حقوقی

167

0.49535

سرتخت

115

مآخذ: محاسبات تحقیق

 

جدول 7- فهرست محلات کمتر توسعه‌یافتة شهر تهران

نمره ارزیابی

محله

رتبه

نمره ارزیابی

محله

رتبه

0.43331

نفرآباد، هاشم آباد

221

0.46552

استخر

168

0.43289

شاهین

222

0.46184

آبشار-دردار

169

0.43248

کیان شهر شمالی

223

0.46023

فردوسی

170

0.43238

چیتگر جنوبی

224

0.45988

جوادیه

171

0.43182

بازار

225

0.45970

شهادت

172

0.43181

اسماعیل آباد

226

0.45951

کارون شمالی

173

0.43108

باغ فیض

227

0.45890

جمهوری

174

0.43060

کیان شهرجنوبی

228

0.45851

پونک

175

0.42953

تسلیحات

229

0.45850

کرمان

176

0.42872

وصفنارد

230

0.45832

پونک شمالی

177

0.42756

حصارک

231

0.45818

علی آباد جنوبی

178

0.42589

مشیریه

232

0.45595

منیریه

179

0.42568

تهرانپارس غربی

233

0.45577

زرکش

180

0.42553

شمشیری

234

0.45563

قلمستان

181

0.42549

راه آهن

235

0.45424

شاهد

182

0.42546

مینابی

236

0.45414

بهداشت

183

0.42490

زینبیه

237

0.45256

سجاد

184

0.42347

لشگر غربی

238

0.45191

بروجردی

185

0.42331

آذری

239

0.45158

گلابدره

186

0.42329

ولی عصر جنوبی

240

0.45142

ظهیرآباد

187

0.42232

تولید دارو

241

0.45115

ابن بابویه

188

0.42149

شهرک استقلال

242

0.45097

مجیدیه - دبستان

189

0.42029

انبارنفت

243

0.44976

حسن آباد - زرگنده

190

0.42021

هفت چنار

244

0.44927

شمس آباد - مجیدیه

191

0.41960

شهید باقری

245

0.44917

دولتخواه شمالی

192

0.41920

نارمک

246

0.44913

دروازه شمیران

193

0.41898

ولی آباد

247

0.44739

اسدی

194

0.41860

دولتخواه جنوبی

248

0.44661

مهرآباد جنوبی

195

0.41755

انقلاب -فلسطین

249

0.44656

شهرزیبا

196

0.41602

ابوذر

250

0.44620

صاحب الزمان

197

0.41566

مراد آباد

251

0.44595

صفائیه

198

0.41460

عارف

252

0.44458

شاد آباد

199

0.41418

شکوفه شمالی

253

0.44446

شوش

200

0.41389

المهدی

254

0.44425

تختی

201

0.41205

زاهدگیلانی

255

0.44338

پونک جنوبی

202

0.41114

شکوفه جنوبی

256

0.44291

آگاهی

203

0.40930

خواجه نظام الملک

257

0.44242

شیوا

204

0.40726

سعید آباد

258

0.44227

اندیشه

205

0.40692

صددستگاه

259

0.44211

شبیری-جی

206

0.40659

بریانک

260

0.44183

علم و صنعت

207

0.40658

کارون جنوبی

261

0.44177

چیتگر شمالی

208

0.40454

شمس آباد

262

0.44157

باغ خزانه

209

0.40294

یافت آباد

263

0.44032

خزانه

210

0.40265

توحید

264

0.44020

امام خمینی

211

0.40250

صاحب الزمان

265

0.43925

سرآسیاب دولاب

212

0.40227

اسلام آباد- والفجر

266

0.43901

شریعتی شمالی

213

0.40204

فروزش -امیربهادر

267

0.43768

افسریه جنوبی

214

0.40201

حر

268

0.43624

کوهسار

215

0.40167

شکوفه

269

0.43620

امام زاده حسن

216

0.40087

قاسم آباد-ده نارمک

270

0.43587

جوانمرد قصاب

217

0.39982

رضویه

271

0.43575

قاسم آباد(اشراقی)

218

0.39977

دولاب

272

0.43512

یاخچی آباد

219

 

 

 

0.43364

افسریه شمالی

220

مآخذ: محاسبات تحقیق

جدول 8- فهرست محلات توسعه‌نیافته و نیازمند مداخله شهر تهران

نمره ارزیابی

محله

رتبه

نمره ارزیابی

محله

رتبه

0.37015

سنگلج

304

0.39731

ارامنه

273

0.36853

نوروزآباد

305

0.39360

مسعودیه

274

0.36814

چهارصددستگاه

306

0.39352

بلورسازی

275

0.36796

هرندی

307

0.39335

تهرانپارس شرقی

276

0.36774

اسکندری

308

0.39330

یافت آباد جنوبی

277

0.36766

نظام آباد

309

0.39236

شهرک فردوس

278

0.36757

ابوذرشرقی

310

0.39220

مقدم

279

0.36597

گلشن (خاک سفید)

311

0.39193

هلال احمر

280

0.36535

باغ آذری

312

0.39140

جلیلی

281

0.36354

مظاهری

313

0.39140

ارگ-پامنار

282

0.36005

جوادیه

314

0.39131

کن

283

0.35959

سلسبیل جنوبی

315

0.39057

سلامت

284

0.35867

نعمت آباد

316

0.39002

هاشمی

285

0.35826

خلیج فارس جنوبی

317

0.38968

اتابک

286

0.35669

امامزاده عبداله

318

0.38887

جوادیه

287

0.35644

حسین آباد دولاب

319

0.38871

دهقان - گرگان

288

0.35471

امامزاده یحیی

320

0.38843

دلگشا

289

0.35158

تقی آباد

321

0.38831

زمزم

290

0.35063

صفا

322

0.38770

مینا

291

0.34954

یافت آباد شمالی

323

0.38736

شهید رجایی

292

0.34887

شمیران نو

324

0.38698

طیب

293

034805

شهید کاظمی

325

0.38611

زنجان جنوبی

294

0.34635

وحیدیه

326

0.38581

عباسی

295

0.34127

مختاری-تختی

327

0.38505

سراسیاب مهراباد

296

0.33762

ابوذرغربی

328

0.38125

مخصوص

297

0.33417

خلیج فارس شمالی

329

0.38121

زهتابی

298

0.33274

دستغیب

330

0.38094

هفده شهریور

299

0.32419

کوهسار

331

0.37694

صادقیه منطقه 18

300

0.31897

هاشم آباد

332

0.37555

بهارستان

301

0.30215

سلیمانی تیموری

333

0.37365

شهرک نفت

302

 

 

 

0.37203

علی آبادشمالی

303

 

مآخذ: محاسبات تحقیق

 

 

4-4 رتبة برخورداری و خوشه‌بندی مناطق:

در هر منطقه تعدادی محله وجود دارد که الزاماً همگی در یک خوشه یا طبقه ازنظر سطح برخورداری و کیفیت زندگی قرار ندارند. در جدول 9 با استفاده از میانگین نمرات ارزیابی محلات هر منطقه، مناطق 22گانة تهران از جنبة کیفیت زندگی و سطح برخورداری رتبه‌بندی شده‌اند.

همان‌طور که مشخص شد 5 منطقه در خوشة توسعه‌یافته و 3 منطقه در بخش نیازمند مداخله قرار دارند.

 

جدول 9- رتبه‌بندی مناطق مختلف تهران و خوشه‌بندی آنها

منطقه

وضعیت برخورداری

نمره ارزیابی

منطقه 2

توسعه‌یافته

0.53480

منطقه 1

توسعه‌یافته

0.53372

منطقه 6

توسعه‌یافته

0.53266

منطقه 22

توسعه‌یافته

0.52094

منطقه 3

توسعه‌یافته

0.51217

منطقه 21

متوسط

0.49103

منطقه 5

متوسط

0.48814

منطقه 8

متوسط

0.48162

منطقه 13

متوسط

0.46951

منطقه 20

متوسط

0.46914

منطقه 4

متوسط

0.46461

منطقه 7

کم برخوردار

0.45276

منطقه 16

کم برخوردار

0.44612

منطقه 19

کم برخوردار

0.44222

منطقه 14

کم برخوردار

0.42936

منطقه 11

کم برخوردار

0.42570

منطقه 12

کم برخوردار

0.42324

منطقه 15

کم برخوردار

0.41985

منطقه 9

کم برخوردار

0.41959

منطقه 17

نیازمند مداخله

0.40954

منطقه 10

نیازمند مداخله

0.40761

منطقه 18

نیازمند مداخله

0.40154

مآخذ: محاسبات تحقیق

5- خلاصه، نتیجه‌گیری و پیشنهادات سیاستی

در این مقاله براساس اطلاعات مستخرج از پرسشنامه‌های طرح رصد کیفیت زندگی شهر تهران در سال 1395، محله‌های مختلف در مناطق 22گانة شهر تهران ازنظر شاخص کیفیت زندگی مقایسه شدند. 53 نماگر مبتنی بر اطلاعات مستخرج از 45004 پرسشنامه تکمیل‌شده از خانوارهای نمونه در 335 محله شهر، با وزن یکسان و در قالب 3 محور کلی و 8 گروه اصلی برای سنجش میزان کیفیت زندگی در آنها استفاده شدند. با کمک تکنیک تاپسیس فازی این محلات به‌ترتیب میزان برخورداری و سطح رضایت و کیفیت زندگی در آنها رتبه‌بندی شدند. سپس با بررسی توزیع آماری نمرات ارزیابی محلات، آنها به پنج دستة محلات کاملاً توسعه‌یافته، محلات نیمه‌توسعه‌یافته، محلات درحال توسعه و محلات کم برخوردار و محلات نیازمند مداخله تقسیم‌بندی شدند. نتایج به‌دست‌آمده نشان دادند:

از 335 محلة مطالعه‌شده در این تحقیق و براساس محاسبات انجام‌شده مبتنی بر نمونه‌های آماری، 63 محله از کیفیت زندگی بالاتر از حد متوسط و 167محله پایین‌تر از سطح متوسط کیفیت زندگی قرار گرفته‌اند. برخی از محلات توسعه‌یافته در تعدادی از شاخص‌ها در وضعیتی پایین‌تر از محلات دیگر قرار دارند و تعدادی از محلات توسعه‌نیافته نیز در برخی از شاخص‌ها از وضعیت بهتری نسبت به مناطق و محله‌های توسعه‌یافته برخوردارند؛ بنابراین، نتایج به‌دست‌آمده به معنی ضعف و کمبود نداشتن محله‌های توسعه‌یافته یا نبود امکانات مطلق در محله‌های توسعه‌نیافته نیست.

مناطق 2، 1، 6، 22 و 3 به‌ترتیب پنج منطقة توسعه‌یافتة شهر تهران براساس میانگین نمرات شاخص کیفیت زندگی در محلات آنها و مناطق 17، 10 و 18 به‌ترتیب به‌عنوان کم برخوردارترین مناطق ازنظر شاخص کیفیت زندگی و نیازمند مداخله برای ارتقای سطح کیفی و رفع مشکلات شناخته شده‌اند.

براساس نتایج به‌دستآمده، محلات شهرک قدس در منطقه 2، جماران در منطقه 1، هفت حوض در منطقه 3، قنات کوثر در منطقه 4 و ایوانک در منطقه 5، پنج محلة برتر و محلات خلیج‌فارس در منطقه 22، دستغیب در منطقه 9، کوهسار در منطقه 5، هاشم‌آباد در منطقه 15 و سلیمانی تیموری در منطقه 10، به‌ترتیب پنج محله شهر با کمترین نمرة ارزیابی کیفیت زندگی براساس مجموع شاخص‌های کیفیت زندگی شهری محسوب می‌شوند.

نتایج حاصل از روش‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه مانند تاپسیس نسبت به تعییرات داده‌ها بسیار حساس‌اند؛ به‌طوری‌که با تغییر مقادیر کمی در یک شاخص، جایگاه محله‌ها در رتبه‌بندی نهایی دستخوش تغییر می‌شود؛ بنابراین، لازم است متولیان امور شهری در هنگام تصمیم‌گیری برای سیاست‌های شهری، توسعة منطقه‌ای و تخصیص منابع در محلات مختلف شهر براساس این روش‌های کمی با احتیاط و دقت بیشتری این نتایج را در کنار سایر ابزارهای تصمیم‌گیری استفاده کنند.

با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، پیشنهادات زیر برای توسعه و برخورداری محلات نیازمند مداخلة شهر تهران ارائه می‌شود:

الف) پیشنهادات کلان و عمومی:

اقدامات بسترساز اجتماعی با استفاده از فناوری‌های دیجیتالی با هدف اعتمادسازی و جلب مشارکت ساکنان و نهادهای دخیل در امر توسعه و نوسازی ازطریق کارگاه‌های آموزشی و فضای مجازی مرتبط با نوسازی در سطح محلات، تهیه و تدوین مطالب مرتبط با نوسازی در نشریه‌های مختلف در برنامه‌های جاری توسعة محلات قرار دارند.

تهیه و نشر مجازی کتاب محلات با هدف ارتقای هویت محلی و احساس تعلق ساکنان به شهر و محله، بررسی، گردآوری و تدوین اسناد و اطلاعات محلات، مستندسازی وقایع و خاطرات و تدوین کتاب هر محله انجام شود.

انجام پایش‌های مستمر میدانی براساس شاخص‌های کیفیت زندگی از ساکنان محلات و ثبت و ظبط نتایج آنها در سامانة آماری شهرداری به‌منظور ایجاد پایگاه اطلاعات منسجم از وضعیت کیفیت زندگی در هر محله.

پایدارسازی ساختمان‌های فرسوده، نوسازی املاک واقع در بافت فرسوده در محلات و برنامه‌ریزی برای تعریض معابر محلات ارگ - پامنار، زینبیه، مظاهری، باغ آذری، هاشمی، باغ خزانه، بهارستان و امام‌زاده یحیی.

جمع‌آوری متکدیان و کارتن‌خواب‌ها، بهبود وضعیت جمع‌آوری زباله‌ها در محلات فردوسی، بهارستان، دروازه شمیران، امام‌زاده یحی، بازار، قیام، کوثر و هرندی در منطقه 12.

استقرار یا افزایش گشت‌زنی‌های پلیس پیشگیری از جرائم در محلات شهرک دریا، هلال‌احمر، کاظم‌آباد، امامت، راه‌آهن، عباسی، انبار نفت، بازار، گلچین و سلیمانی تیموری برای کمک به کاهش سرقت و زورگیری.

بهبود وضعیت روشنایی معابر در محلات شهرک دانشگاه تهران، سلیمانی تیموری، عباسی، فروزش، دروازه شمیران، بهارستان، شهرک فردوس و خواجه نصیر.

بهبود و افزایش امکانات رفاهی و تفریحی در محلات اسکندری، ایران، کوهسار، جوادیه، قیام، خلیج‌فارس شمالی، خواجه نصیر، انقلاب فلسطین، مینایی و صفا.

برنامه‌ریزی برای حل مشکل ترافیک در محلات زعفرانیه، اوین، کاوسیه، محمودیه، سلیمانی تیموری، داوودیه، امانیه، قلهک، قبا و اراج.

صدور مجوز و راهنمایی سرمایه‌گذاران بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در گسترش تعداد رستوران و سالن‌های غذاخوری در محلات سلیمانی تیموری، شهرک دانشگاه تهران، اکباتان، ویلا شهر، عارف، نعمت‌آباد، شمیران نو و شکوفه شمالی.

 

تشکر و قدردانی

این مقاله براساس طرح «ارزیابی توسعه‌یافتگی محلات و مناطق 22گانة شهر تهران» در سال 1397 در پژوهشکدة اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی تدوین شده است. نویسندگان از زحمات آقای دکتر علاءالدین ازوجی سپاسگزاری می‌نمایند که در اجرای طرح مشارکت داشتند.

 

[1] مگالاپلیس (megalopolis)، گاهی مگاپلیس نیز نامیده می‌شود، به زنجیره‌‌ای از چند منطقة کلان‌شهری (متروپلیتن) گفته می‌شود که تقریباً هم‌جوارند. ابرشهری با جمعیتی بیش از 10 میلیون ساکن.

[2] /( https://en.wikipedia.org/wiki/Settlement_hierarchy)

[3] Maslow

[4] Chao, A. L., et al (2020)

[5] Multi Attribute Decision Making (MADM)

6 Simple Additive Weighting

[7] VIKOR (Serbian: VIseKriterijumska Optimizacija I Kompromisno Resenje, that means: Multicriteria Optimization and Compromise Solution)

[8] Numerical Taxonomy

[9] DEMATEL

[10] KEMIRA

[11] Fuzzy Technique for Order of Preferences Similarities to Ideal Solution

[12] نرم‌افزار G*Power نرم‌افزار رایگانی است که برای محاسبة توان آماری در آزمون‌های مختلف نظیر آزمون t، F و مربع کای و محاسبة اندازة نمونه آماری به‌عنوان تابعی از سطح معنی‌داری و تحلیل حساسیت تحلیل‌های آماری نسبت به تغییرات اندازه نمونه به کار می‌رود. https://www.gpower.hhu.de

[13] اندازه تأثیر یک مفهوم آماری است که توان رابطه بین دو متغیر را اندازه‌گیری می‌کند. انواع مختلفی از اندازه‌های تأثیر در آمار معرفی شده‌اند؛ ازجمله ضریب همبستگی پیرسون، اختلاف میانگین‌های استانداردشده، ضریب کوهن، ضریب هج، روش کرامر و نسبت احتمالات وقوع یک پدیده.

[14] این تقسیم‌بندی صرفاً براساس میزان قرابت و نزدیکی مفاهیم به یکدیگر و برای سادگی محاسبات بوده است و به‌دلیل یکسان فرض کردن وزن آنها، در رتبه‌بندی نهایی الیته تأثیری ندارند.

[15] Jarque-Bera Normality Test

آذر، عادل (1396)، تصمیم گیری کاربردی(بر اساس MADM نشر سخن، تهران.
امیرعضدی، احمد، حمید محمدی و مجید رضا کرمی(1389)،" رتبه بندی مناطق شهری بر اساس سطح توسعه یافتگی : مورد استان فارس"، فصلنامه رفاه اجتماعی، دوره دهم، شماره 36، صص 185-214.
بزی، خدارحم و ابوالفضل عبدالهی پور حقیقی (1392)،"تحلیل پراکنش مکانی خدمات شهری بر مبنای خواست مردم (مطالعه موردی : شهر استهبان)"، فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، دوره 24، شماره 1، صص 201-2014.

جمعه پور، محمود(1397)، " پارادایم نوین برنامه ریزی برای پایداری و مدیریت یکپارچه منطقه کلان شهری تهران، ساماندهی یا تغییر پایتخت"، برنامه ریزی توسعه شهری و منطقه ای، شماره 4، صص 133-158.

خاکپور، براتعلی و علیرضا باوان پوری(1388)،" بررسی و تحلیل نابرابری در سطوح توسعه یافتگی مناطق شهر مشهد"، مجله دانش و توسعه، سال شانزدهم، شماره 27، صص 182 -202
دانش نظافت، علیرضا و نصرالله مولایی هشجین و اکبر معتمدی مهر (1395)،" مقایسه تطبیقی توسعه یافتگی مناطق شهری رشت با استفاده از روش های ارزیابی چند شاخصه"، مطالعات برنامه ریزی سکونت گاههای انسانی، سال سازدهم، شماره 34، صص 1-16.
دانش پور، حمید رضا، نوید سعیدی رضوانی، و محمد رضا بذرگر (1397)،" ارزیابی مناطق یازده گانه شهر شیراز به لحاظ شاخص شکوفایی شهری با استفاده از مدل FAHP"، نشریه پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال 9 شماره 33، صص 17-32.
رضازاده ، سید محمد، زهره فنی و محمد تقی رضویان(1398) "پایداری محیط زیست شهری با رویکرد گردشگری (مورد پژوهی: محاله درکه در منطقه یک کلانشهر تهران)"، مجله جغرافیا و توسعه فضای شهری، سال ششم، شماره 1 صص39-61.
رهنمایی، محمد تقی، و سید موسی پور موسوی (1385)، "بررسی ناپایداری های امنیتی کلانهشر تهران بر اساس شاخص های توسعه پایدار شهری"، فصلنامه پژوهش های جغرافیایی، شماره 57 صص.
رهنمایی، محمد تقی و پروانه شاه حسینی (1389) ، فرآیند برنامه ریزی شهری ایران، انتشارات سمت، چاپ هفتم، تهران.
زنگنه شهرکی، سعید، باقر فتوحی مهربانی، محمد پوراکرمی، و محمدرضا سلیمانزاده  (1395) "تحلیل قابلیت ها و جایگاه شهر تهران از نظر تحقق مفهوم شهر خلاق در مقایسه با سایر شهرهای دنیا"، مجله جغرافیا و توسعه فضای سبز، سال سوم، شماره 2 صص 69-85.
زاهدی یگانه، امیر، مجید شمس، عباس ملک حسینی و ایمان بهار لو (1398)،"تحلیل توزیع فضایی خدمات شهری با تاکید بر مدلهای برنامه ریزی شهری(نمونه موردی: شهر تهران)"، فصلنامه جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای)، سال نهم، شماره 2 صص 7-20.
سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران(1397)، آمارنامه شهر تهران 1396، شهرداری تهران.
ساسان پور، فرزانه، سیمین تولایی، حمزه جعفری اسدآبادی(1393)، "قابلیت زیست پدیری شهرها در راستای توسعه پایدار شهری (مطالعه موردی کلانشهر تهران)"، فصلنامه جغرافیا، سال دوازدهم، شماره 42، صص 129-157.
سلیمانی مهرنجانی، محمد، سیمین تولایی، مجتبی رفیعیان، احمد زنگانه، فروغ خزاعی نژاد (1395)،" زیست پذیری شهری: مفهوم، اصول، ابعاد و شاخص ها"، مجله پژوهش های جغرافیایی برنامه ریزی شهری، دوره 4، شماره 1، صص 27-50.
گلاسر، ویلیام (1397)، تئوری انتخاب، ترجمه علی صباحی، نشر سایه سخن، تهران.
محمدزاده اصل، نازی، قدرت اله امام وردی، محمد سریرافراز (1389)،" رتبه بندی شاخص های رفاه شهری مناطق مختلف شهری تهران: فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی شهری، شماره 1، دوره 1، صص 85-106.
مختاری، مرتضی، سید کمیل طیبی و جواد میرمحمد صادقی (1395)، "اولویت بندی سرمایه گذاری در بخش خدمات به روش تاپسیس فازی، مطالعه موردی :سازمان آ.ت."، فصلنامه پژوهش های اقتصادی (رشد و توسعه پایدار) سال شانزدهم، شماره اول، صص 140-121.
نیک پور، عامر، غلامرضا ملکشاهی، فاطره رزقی(1394)، "بررسی و تحلیل فضایی نابرابریهای اجتماعی در مناطق شهری با رویکرد شهر متراکم، مورد مطالعه: شهر بابل" ، فصلنامه مطالعات شهری، دوره 4، شماره 16، صص 27-38.
مرصوصی، نفیسه و کاظم خزایی (1393)، "توزیع فضایی خدمات شهری و نقش آن در توسعه پایدارشهر : مطالعه موردی مادر شهر تهران"، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال پنجم، شماره هجدهم، صص21-40.
مشایخی، حمید رضا، سید علی علوی تبار و صفر قائد رحمتی (1398) "تحلیل شاخص های هوشمند در کاهش میزان آسیب پذیری کالبدی مسکن شهری (مطالعه موردی منطقه 1 شهر تهران)"، مجله جغرافیا و توسعه فضای سبز، سال ششم ، شماره 1 صص 186-206.
نقدی، اسدالله و حیدر بابایی (1394)" مروری بر شاخص ها و مولفه های کیفیت زندگی شهری (مورد مطالعه شهر همدان)»، فصلنامه مطالعات مدیریت شهری، سال 7، شماره 22، صص 1-14.

Chao, A. L., Amparo C. Gallego, Vicente Lopez-Chao and Alberto Alvarellos (2020), “ Indicators Framework for Sustainable Urban Design”, Atmosphere, 11, 1143.

Chen-Tung Chen(2000), “ Extensions of the TOPSIS for group decision-making under fuzzy environment”, Fuzzy sets and Systems, 114, pp.1-9.

Hsieh, Chih-Hsun, and Shan-Huo Chen, (1999),” A model and algorithm of fuzzy product positioning,” Information Sciences, Vol. 121, No. 1-2, pp.61-82.
Ji-Feng Ding (2011), “An Integrated Fuzzy TOPSIS Method for Ranking Alternatives and its Applications”, Journal of Marine Science and Technology, Vol.19, No.4, pp.341-352.
Lo, Chi-Chun.; Chen, Ding-Yuan.; Tsai, Chen-Fang.& Chao, Kuo-Ming (2010)” Service Selection Based on Fuzzy TOPSIS method”; IEEE 24th International Conference on Advanced Information Networking and Applications Workshops.
Lopez, D, P. (2011), “Urban Distribution centers a means to reducing freight vehicle miles Traveled”, New York State Energy Research and Development Authority, Contract No. 11098/C-08-23, PIN: R021.20.881: 1-37.
Mahdavi, I.; Mahdavi-Amiri, N.; Heidarzade, A. & Nourifar, R. (2008) “Designing  a Model of Fuzzy TOPSIS in Multiple Criteria Decision Making”; Applied Mathematics and Computation: 206 & 607-617.
United Nations(2018), World Urbanization Prospects, the 2018 Revision..