نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکترا اقتصاد، گروه توسعه اقتصادی و برنامه‌ریزی، دانشکده اقتصاد و مدیریت، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
2 دکترا اقتصاد، گروه توسعه اقتصادی و برنامه‌ریزی، دانشکده اقتصاد و مدیریت، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
چکیده
با توجه به گرایش روزافزون کشورهای جهان به استفاده از صنایع پاک و دوری از اقتصاد تک محصولی نظیر نفت، تولید و بازاریابی تولیدات صنایع دستی به‌عنوان عاملی مؤثر در رشد اقتصاد کشور مطرح می‌شوند. از راهکارهای توسعة صنایع دستی می‌توان به معرفی و تبلیغ صنایع دستی به‌منظور بازاریابی در داخل و خارج از کشور اشاره کرد. عضویت در شبکة شهرهای خلاق یونسکو، ابزاری برای برندسازی و تمایل به همکاری مؤثر با شهرهای عضو شبکه برای ایجاد هویت قوی‌تر است. شهر تبریز یکی از مهم‌ترین کانون‌های صنایع دستی ایران است که در مطالعة حاضر براساس مدل بهینه‌کاوی، پتانسیل شهر مزبور به‌عنوان شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی بررسی و ارزیابی می‌شود. در این راستا براساس شاخص‌های یونسکو و با بررسی 41 شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی، 10 شاخص شهر خلاق صنایع دستی شناسایی شدند و شهر تبریز با شهرهای خلاق اصفهان و بندرعباس در هریک از شاخص‌های مزبور مقایسه شد.
نتایج نشان می‌دهند شهر تبریز در مقایسه با شهرهای خلاق اصفهان و بندرعباس براساس شاخص‌های نمایشگاه‌ها، اشتغالزایی، آموزش، پروانه‌های تولید صادرشده، صادرات و زیرساخت‌های صنایع دستی وضعیت مطلوبی داشته است و از لحاظ شاخص‌های حمایت مالی، آثار ثبت‌شده و بازارچه‌های موقت عملکرد ضعیفی دارند؛ بنابراین، پیشنهاد می‌شود با گسترش تعداد برگزاری بازارچه‌های موقت و انجام حمایت‌‌های مالی، زمینة ارتقای شهر مزبور را فراهم و به معرفی آن به‌عنوان شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی اقدام شود.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Evaluation of Tabriz city As a Creative City of Crafts and Folk Art based on benchmarking model
نویسندگان [English]
- Khadijeh Salehi Abar 1
- Parviz Mohammad Zadeh 2
- Davoud Behboudi 2
1 Ph. D student at economics, Economic Development and Planning Group, Faculty of Economics and Management, University of Tabriz, Tabriz, Iran.
2 Ph. D at economics, Economic Development and Planning Group, Faculty of Economics and Management, University of Tabriz, Tabriz, Iran
چکیده [English]
Production and marketing of handicrafts can be considered as an effective factor in the development of a country's economy because of the increasing tendency of countries to use clean industries and avoid single product economy such as oil. Introduce and advertising handicrafts for marketing inside and outside the country is one of the main ways to develop handicrafts. Joining the UNESCO Creative Cities Network, as the best branding tool and the desire to work effectively with network member cities, is due to create a stronger identity. Tabriz city is one of the main centers of handicrafts in Iran. In this study, its potential as a Creative City of Crafts and Folk Art was investigated and evaluated based on the benchmarking model. In this regard, 10 indicators of Creative City of Crafts and Folk Art were identified based on the UNESCO and by studying the 41 Creative City of Crafts and Folk Art. Then, Tabriz city was compared with the creative cities of Isfahan and Bandar Abbas. The results indicated that compared to Isfahan and Bandar Abbas cities, Tabriz city has been in good condition based on the indicators of exhibitions, job creation, education, production licenses, exports, and handicraft infrastructures. However, it has had poor performance based on some indicators including financial support, registered works, and temporary markets. Therefore, it is recommended that by expanding the number of temporary markets and providing financial support, the city can be introduced as a Creative City of Crafts and Folk Art.
کلیدواژه‌ها [English]
- UNESCO Creative Cities Network
- Crafts and Folk
- Tabriz city
- Benchmarking model
مقدمه
بیان مسئله
امروزه رشد اقتصادی و دستیابی به هدف‌های مختلف آن سرلوحة برنامه‌ها و فعالیت بسیاری از دولت‌ها و به‌ویژه کشورهای درحال توسعه است. خلاقیت به‌طور فزاینده‌ای توسط سیاست‌گذاران به‌عنوان دارایی‌های اصلی در دستیابی به اهداف سیاستی فراتر از رشد اقتصادی دیده می‌شود. الگوهای فرامدرن، شهر را محوری‌ترین عامل توسعة کشورها می‌شناسند و معتقدند توسعه باید از شهرها آغاز شود. شهر به‌عنوان پدیدة ماهیتاً فرهنگی و اجتماعی در عین برخورداری از یک کالبد فیزیکی از کالبد محتوایی و فرهنگی نیز برخوردار است (رضائیان قراگوزلو و همکاران، 1391: 7).
سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو[1])در سال 2004 یک طرح ابتکاری به نام شبکة شهرهای خلاق یونسکو (UCCN[2]) را با هدف تقویت همکاری بین‌المللی در شهرهایی معرفی کرد که خلاقیت را به‌عنوان تأثیر استراتژیک در توسعة پایدار به رسمیت شناخته‌اند. شهرهای عضو شبکة خلاق، مرکز خلاق شناخته می‌شوند که هدف آنها تحریک توسعة فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی در کشورهای توسعه‌یافته و درحال توسعه ازطریق صنایع خلاق است (UNESCO, 2017: 1).
دو گرایش اصلی، عضویت و مشارکت در شبکة شهرهای خلاق یونسکو را برجسته می‌کند: نخست، تمایل به استفاده از عضویت شبکة شهرهای خلاق یونسکو به‌عنوان ابزاری برای برندسازی که در چارچوب راهبردهای ارتباطی محلی برای جذب سرمایه‌گذاران و گردشگران استفاده می‌شود. دوم، تمایل به همکاری با شهرهای عضو شبکة شهرهای خلاق یونسکو برای ایجاد هویت قوی‌تر با استفاده از نتایج مؤثر حاصل از فعالیت‌های همکاری است (Rosi, 2014: 1).
این شبکه متشکل از هفت زمینة ادبیات، سینما، موسیقی، صنایع دستی و هنرهای مردمی، طراحی، هنرهای رسانه‌ای (توسعة فرهنگی و صنایع خلاق) و خوراک‌شناسی بوده است و هر شهر با توجه به انرژی و ظرفیتی که به صنعت خلاقانه اختصاص می‌دهد، اولویت خود را براساس زمینة مدنظر برنامه‌ریزی می‌کند. تا سال 2020، 246 شهر در مجموع زمینه‌های فوق در شبکة شهرهای خلاق یونسکو به ثبت رسیده‌اند. ازجمله شهرهای عضو شبکة شهرهای خلاق یونسکو می‌توان به شهر رشت در زمینة خوراک‌شناسی، اصفهان و بندرعباس در زمینة صنایع دستی و هنرهای مردمی، سئول در زمینة طراحی، سیدنی در زمینة سینما، ملبورن در زمینة ادبیات و گلاسگو و سنندج در زمینة موسیقی اشاره کرد (UNESCO, 2019: 1).
گرایش به صنایع دستی نمایه‌ای از اقتدار فرهنگی به شمار می‌آید و گسترش صنایع مزبور همانند جزء جدایی‌ناپذیر اقتصاد روستایی و شهری میتواند با جذابیت‌های فراوان گردشگری، چشم‌انداز بسیار امیدبخشی را در رشد اجتماعی و رونق اقتصادی بگشاید. صنایع دستی به محصولاتی اطلاق می‌شود که با استفاده از مواد اولیة طبیعی عمدتاً بومی، با به‌کارگیری نقوش سنتی و بهره‌مندی از خلاقیت فردی با حفظ پیشینة تاریخی، هویت و اصالت، با دست یا دست و ابزار طی فرایندی به تعداد نامحدود تولید می‌شود. صنایـع مزبور از صنایعـی بـه شـمار مـی‌روند کـه حاصـل فکـر، عمـل و ابتـکار و خلاقیت سـازندۀ آنها اسـت و بـا ویژگی‌هـای ارزشـمند، ازجملـه تولیـدات غیـروابسـته‌ای بـه شـمار مـی‌روند کـه بـه حمایتـی مبتنی بـر شـناخت کامـل ارزش‌های اختصاصـی آنها نیـاز دارند. این صنایع، جایـگاه و اهمیـت ویـژه‌ای در ایجـاد اشـتغال و افزایـش تولیـد و درآمـد ملـی دارند و بـراسـاس این، می‌توانـند بـه‌عنـوان یکـی از سـتون‌های اسـتقلال اقتصـادی مطرح شـوند.
هر زمینه از شبکة شهرهای خلاق یونسکو به استانداردهای دقیق بین‌المللی احتیاج دارد. ازاین‌رو، استانداردهای شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی عمدتاً شامل موارد زیر هستند:
- سنت طولانی‌مدت در یک نوع خاص از صنایع دستی یا هنر عامیانه
- تولید معاصر صنایع دستی و هنر عامیانه
- مراکز آموزشی مرتبط با صنایع دستی و صنایع مرتبط با هنرهای قومی
- تلاش برای ارتقای صنایع دستی و هنرهای محلی (جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها و بازارها)
- زیرساخت مربوط به صنایع دستی و هنرهای محلی؛ برای مثال، موزه‌ها و فروشگاه‌های صنایع دستی (Huang, 2018: 192).
صنایع دستی و هنرهای سنتی بارزترین تجلی و تبلور محسوس اندیشه و زیبایی‌شناسی ایرانی اسلامی است که در طول سده‌های متوالی شکل گرفته و گسترش یافته است. این هنرها که در قالب حرف، صناعات و پیشه‌های کهن و سنتی ازطریق آموزش استاد و شاگردی به مرحلة ظهور و ثبوت رسیده، علاوه بر آفرینش هنری، اصلی‌ترین شیوة پرورش معنوی است. این صنایع و هنرها با 295 رشته و زیررشته بدون احتساب قالی و گبه همواره نقشی برجسته در زمینة اشتغالزایی داشته‌اند (سالنامة آماری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، 1397: 50). در این میان، تبریز با قدمت چندهزار ساله یکی از شهرهای کهن تاریخی ایران است و آثار مکشوفة آن حکایت از پیشینة تاریخی و فرهنگی این دیار است. صدها نشان از ذوق و هنر از مساجد و مدارس و خانه‌های تاریخی و مسجد کبود و ارگ علیشاه سند معتبری از عمق تاریخی زایش و بالندگی و خلاقیت هنری کسانی است که این آب و خاک، فرهنگ، هنر و آداب و رسوم بومی را نمایندگی می‌کنند. همچنین، تبریز یکی از مهم‌ترین کانون‌های صنایع دستی ایران است. هنرمندان صنایع دستی در این شهر در بیش از 63 رشتة هنرهای سنتی به فعالیت مشغول‌اند. فرش، ورنی‌بافی، گلیم‌بافی، سفالگری، نقره‌سازی، حکاکی روی نقره، معرق‌کاری ازجمله رشته‌های صنایع دستی و هنرهای سنتی تبریز هستند (سند تدبیر و توسعة استان آذربایجان شرقی، 1394: 197)؛ بنابراین، می‌توان مطرح کرد خلاقیت برای تبریز به‌عنوان اهرم برای استفاده از ظرفیت‌ها به‌منظور توسعة شهری عمل می‌کند. همچنین، برای سنجش یک شهر همواره باید معیارهایی را در نظر گرفت و با استفاده از ابزاری میزان نزدیکی به ایدئال‌ها و معیارها را سنجید. ازاین‌رو، در مطالعة حاضر با بررسی شهرهای خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی ثبت‌شده و شاخص‌های اعلام‌شده از سازمان یونسکو، شاخص‌های شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی شناسایی شدند. در این میان با توجه به دسترسی به اطلاعات دو شهر اصفهان و بندرعباس که به‌عنوان شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی در شبکة شهرهای خلاق یونسکو ثبت شده‌اند، دو شهر مزبور مبنای مقایسه قرار گرفته‌اند. در ادامه با استفاده از مدل بهینه‌کاوی[3] ضمن مقایسة شهر تبریز با دو شهر اصفهان و بندرعباس، پتانسیل شهر مزبور در زمینة شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی بررسی و ارزیابی می‌شود.
پیشینة پژوهش
در سال‌های اخیر مطالعات گسترده‌ای در زمینة شهرهای خلاق انجام شده‌اند که در ادامه به تعداد محدودی از مطالعات داخلی و خارجی در زمینة مزبور اشاره شده است.
المودی (2017) پتانسیل مکه در تبدیل‌شدن به شهر خلاق را شناسایی می‌کند. او با استفاده از مقایسة عناصر رایج حاصل از تجربیات شهرهای خلاق و شاخص‌های شهر خلاق، مدل جدیدی را ارائه داد که CREATIVE نامیده می‌شود و ارتباط قوی با ادبیات شهر خلاق دارد. این مدل با عناصر کلیدی مفهوم، منابع، رویدادها، جذابیت، تکنولوژی، مشارکت و اشتیاق طراحی شده است و آن را به‌عنوان چارچوبی برای روند جمع‌آوری داده‌ها در تحقیقات خود و در تجزیه و تحلیل یافته‌های تحقیق درخور بحث قرار می‌دهد. او با استفاده از روش تحقیق کیفی مبتنی بر «مطالعه موردی[4]» از مصاحبه‌های نیمه‌ساختاری با ذینفعان، دانشگاهیان و کارشناسان مسئول توسعة شهر مقدس مکه به‌عنوان منبع اصلی داده‌ها استفاده می‌کند. علاوه بر این، تعداد چشمگیری از اسناد مربوط به مکه را بررسی کرد. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهند مکه باوجود سطح پایین مشارکت شهروندان، توانایی بالایی برای تبدیل‌شدن به یک شهر خلاق با منابع منحصربه‌فرد دارد. حج و عمره رویدادهای جهانی‌اند و پروژه‌های بزرگ ساختمانی درحال تلاش برای بهبود جذابیت خود در کنار یک طرح هوشمندانة شهر و طرح جامع 30 ساله‌اند.
گلدبرگ میلر[5] (2019) در مقاله‌ای، استراتژی شهر خلاق و چگونگی دستیابی شهر نیویورک به آن را بررسی می‌کند. او از تجزیه و تحلیل داده‌های حاصل از 21 مصاحبة نیمه‌ساختاریافته با 1) کسانی که برای دولت کار می‌کردند، مانند مقامات منتخب، کارگران شهرستان یا مدیران منصوب‌شده، 2) بخش خصوصی و غیرانتفاعی، ازجمله رهبران هنرها یا سازمان‌های جامعه، مربیان، برنامه‌ریزان شهری، بشردوستان، هنرمندان، معماران، توسعه‌دهندگان و تولیدکنندگان فرهنگی همراه با موارد تاریخی به کشف راه‌هایی پرداختند که در شهر خلاق در طول دهة 2000 استفاده می‌شوند. او از دید جریان چندگانة تئوری مجموعه موضوع مورد بحث روز، شواهدی از شهرسازی خلاقانه و سیاست فرهنگی در دستور کار شهرداری نیویورک را شناسایی کرد. جذابیت شهرها شامل عوامل سخت‌افزاری ازجمله محیط زیست فرهنگی، هنر و امکانات رفاهی، گزینه‌های زندگی و فرصت‌هایی برای طبقة خلاق برای توسعه و همچنین عوامل نرم مانند جذاب‌بودن یک شهر به‌عنوان یک مقصد توریستی و فرصت‌های فرهنگی متعددی است که یک مرکز شهری حیاتی ایجاد می‌کند. نتایج نشان دادند در طی این دهه نیویورک تأثیرگرفته از تجدید حیات خلاقیت است که در آن بخش خلاق یک عامل در استراتژی شهرداری برای تجدید حیات پس از شوک خارجی در 11 سپتامبر بود.
ایزدی (1395) در مقاله‌ای ابعاد و ویژگی‌های شهر خلاق و شرایط و ویژگی‌هایی که یک شهر خلاق ادبیات باید داشته باشد را بررسی کرده است تا درنهایت با شناخت ادبیات مفهومی شهر خلاق ادبیات، گام‌های صحیح و ضروری برای معرفی شهر شیراز به‌عنوان شهر خلاق ادبیات برداشته شود. در این راستا با اتخاذ رویکرد توصیفی تحلیلی به این نتیجه رسیدند که تکیة صرف بر داشته‌های ادبی برای ایجاد شهر خلاق ادبیات کافی نیست و برای تبدیل‌شدن به شهر خلاق ادبیات ضرورت‌هایی وجود دارد که این ضرورت‌ها عبارت‌اند از فضاهای شهری خلاق، رویکرد صنعتی به مقولة فرهنگ و ادبیات، جذب طبقة خلاق، کارایی ساختار نهادی و بسط و بهبود پشتوانه‌های حقوقی.
زنگنه شهرکی و فتوحی مهربانی (1397) الگوی مطلوب شهر خلاق برای کلان شهر تهران را تـدوین کردند. در این راستا با جمع‌آوری داده‌های کتابخانه‌ای و استفاده از نظرات خبرگان در قالب روش دلفی، 63 شاخص در 5 مؤلفه سرمایة انسانی و طبقة خالق، امکانات محیطی، تنوع و تسامح، فناوری، تحقیق و توسعه و جهانی‌شدن برای حرکت تهران بـه‌سـمت شـهر خـالق اسـتخراج شد. همچنین سـه راهبـرد «طبقـة خـالق»، «صـنایع خـالق و دانش‌بنیان» و «گردشگری خالق» برای تحقق شهر خـالق در تهـران شناسـایی شد که 5 مولفة مزبور تأثیر مستقیمی در تحقق این سه راهبرد دارند.
شاطریان و همکاران (1398) با استفاده از روش تحقیق توصیفی – تحلیلی، تأثیرات گردشگری شهری در کیفیت زندگی و شکل‌گیری شهر خلاق در شهر کرمانشاه را بررسی کردند. در این راستا با تجزیه و تحلیل نتایج حاصل از پرسش‌نامه با استفاده از روش معادلات ساختار (SEM) به این نتیجه رسیدند که پتانسیل‌های گردشگری در کیفیت زندگی و کیفیت زندگی در ایجاد شهر خلاق مؤثرند که با افزایش کیفیت زندگی، وضعیت شهر خلاق به مقدار 85/0 تغییر خواهد کرد و با بهبود کیفیت خدمات زیرساخت‌های پتانسیل‌های طبیعت‌گردی شهر کرمانشاه، شهرخلاق با سرعت بیشتری تحقق می‌یابد.
مبانی نظری
نخستین‌بار دبور در سال 1967 مبحثی با عنوان شهر تماشایی یا شهر نمایش مطرح کرد. نظرات او میتواند پیش‌بینی اولیة ایدة تلفیق فضای اقتصادی و فرهنگی در مقیاس انسانی، به‌ویژه در موضوعاتی نظیر فضاهای مولد جدید، مجموعه‌های فرهنگی و به نمایش در آوردن محیط‌های بصری باشد (Scott, 2006: 15). این بعد فرهنگی هم شهرها را قابل زندگی می‌کند و هم محرک اقتصادی برای آیندة فراصنعتی است (O'conner et al, 2020: 1).
در این میان شهر خلاق مکانی برای رشد و نمو خلاقیت‌ها است. پیـدایش ایـدة شـهر خـلاق بـه اواخر دهة 1980میلادی بازمی‌گردد. تلاش مدیران شـهری بـرای سـاختاردهی مجدد شهرها در پاسخ به تحـولات جهـانی منجر به ظهور این مفهوم شد و در اوایـل دهة 1990 رواج بیشتری پیدا کرد (کیقبـادی و همکاران، 1387: 40). بیشتر تئوری‌های مطرح در زمینة شهر خلاق متعلق به تئوری‌های ریچارد فلوریدا[6] و چارلز لاندری[7] است و هر دو تئوری در جهت انتقال به اقتصاد مبتنی بر خلاقیت‌اند (محسنی و همکاران، 1396: 2).
لاندری و بیانچینی[8] در سال 1995 میلادی کتاب شهرهای خلاق را منتشر کردند که در آن، مفهوم شهرهای خلاق به‌عنوان واکنشی در مقابل مسائل شهری در مواجهه با بحران شهری بین‌المللی در نظر گرفته می‌شود که در مرحلة گذار به فراصنعتی و اقتصاد جهانی رخ داده است و از چارچوب سنتی برنامه‌ریزی فیزیکی به سمت بهبود محیط‌های شهری و ایجـاد جـوی خـلاق و زیرساخت‌هایی نرم ازطریق مشـارکت‌هـای نـو حرکت می‌کند. مطابق پژوهش لاندری[9] (2000) یک شهر خلاق علاوه بر زیرساخت‌های فیزیکی و سخت (مانند ساختمان‌ها، جاده‌ها، آب و برق)، به زیرساخت‌های نرم (همچون زیرساخت‌های فکری) نیز نیاز دارد؛ بهطوریکه بتواند فرصت‌ها و چالش‌های خود را مدیریت کند (Leng et al, 2014: 21). لاندری 10 شاخص کلیدی را برای ارزیابی خلاقیت شهر شناسایی می‌کند: 1- چارچوب سیاسی و عمومی 2- تمایز، تنوع، سرزندگی و ابراز وجود 3- بازبودن[10]، اعتماد، تحمل[11]و دسترسی 4- کارآفرینی، اکتشاف و نوآوری 5- رهبری، چابکی و چشم‌انداز استراتژیک 6- توسعة استعداد و چشم‌انداز یادگیری 7- ارتباطات، اتصال و شبکه 8- مکان و مکان‌سازی 9 - قابلیت زندگی و رفاه 10- حرفه‌ای‌بودن و اثربخشی (Landry, 2011: 174-176). فلوریدا، اقتصاددان منطقه‌ای در دانشگاه کارنگی ملون است که در سال 2002 نخستین کتاب خود را با عنوان طبقة خلاق به چاپ رساند و پس از آن در سال 2005 کتاب دیگرى را براى تقویت موضوعش منتشر کرد. او در صدد پاسخگویی به این سؤال اسـت کـه چرا بعضی از نقاط، رشد و رفاه بالایی دارنـد؛ درحـالی‌کـه نقاط دیگر با وجود تلاش زیـاد بـه ایـن سـطح از رفـاه دسـت نمی‌یابند. ازنظر او در اقتصاد جدید خلاقیـت انسـانی یـک سرمایة بسیار ارزشمند اسـت و همـواره گروهـی از افـراد خـلاق، شـکل، جهـت و جغرافیـای توسـعة اقتصـادی را تعیین می‌کنند. فلوریـدا ایـن گـروه را طبقـة خـلاق می‌خواند. طبقة خلاق متشکل از افرادی است که ازطریق خلاقیت خود ارزش اقتصادی را ارتقا می‌دهند. او بیان می‌کند هستة این طبقه شامل دانشمندان و مهندسان، استادان دانشگاه، شاعران و رمان‌نویسان، هنرمندان، بازیگران، طراحان و معماران، رهبری جامعه، چهره‌های فرهنگی، تحلیلگران و سایر نویسندگان است (Florida, 2002: 68-69). به عبارتی نظریه‌پردازان مانند فلوریدا (2002، 2008) ادعا می‌کنند مکان‌ها، به‌ویژه مکان‌های شهری، مراکزی‌اند که افراد جدید و خلاق را جذب می‌کنند تا نوآوری را برای توسعة اقتصادی محلی ترویج دهند (Leng et al, 2014: 21)؛ بنابراین، شهر خلاق یک مفهوم توسعة خاص است که وجود ندارد، اما به فعالیت‌های متفکرانه‌ای نیاز دارد که فقط در یک محیط حمایتی ارائه می‌شوند. در یک اقتصاد دانش‌بنیان، محیط بیشتر بعد جدیدی به نام بعد مجازی پیدا می‌کند. سایت‌های شبکه‌های اجتماعی فرصتی را ارائه می‌دهند و ابزاری مهم برای ایجاد شبکه‌های همکاری برای گسترش دانش‌اند؛ ازاین‌رو، استفادة مؤثر از این کانال‌ها، بر روند توسعة شهری تأثیرگذارند و در شکل‌گیری یک محیط خلاق نقش مهمی دارند (Przygodzki & Kina, 2015: 8). در مجموع، فلوریدا (2002) برای خلاقیت، شاخص‌های مختلفی را در قالب Tهای سه‌گانه شامل استعداد، فناوری و تحمل ارائه می‌کند. این شاخص‌ها به تنهایی به خلاقیت منجر نمی‌شوند؛ ولی به‌عنوان عامل‌هایی برای ایجاد جذابیت شهر و قراردادن شهر به‌سمت شهر خلاق عمل می‌کنند.
یونسکو، میزگرد اصلی سیاست فرهنگی جهانی، اقتصاد فرهنگی را به‌عنوان یک فرصت توسعه برای همه ارتقا می‌دهد، اما زمینة محلی را نیز فراهم می‌کند که در آن دولت‌ها و نخبگان می‌توانند یک محیط خلاق را برای استفاده از این اقتصاد جهانی وعده داده شده گسترش دهند (O'conner et al, 2020: 5).
در سال 2004 میلادی نیز شبکة شهرهای خلاق یونسکو (UCCN[12]) با هدف ترویج همکاری‌های بین‌المللی میان شهرهای عضو، تسهیل سرمایه‌گذاری در حوزة خلاقیت به‌عنوان راهبر و توانمند‌ساز توسعة شهری پایدار و ترویج مشارکت اجتماعی و طراوت فرهنگی ایجاد شده است. با پیوستن به شبکه، شهرها تعهد خود نسبت به اشتراک‌گذاشتن بهترین شیوه‌ها، ایجاد مشارکت برای ارتقای خلاقیت و صنایع فرهنگی، تقویت مشارکت در زندگی فرهنگی و ادغام فرهنگ در برنامه‌های توسعة شهری را تأیید می‌کنند.
شهرها با پیوستن به شبکه، متعهد به اشتراک‌گذاشتن بهترین شیوه‌های خود و ایجاد مشارکت‌های مربوط به بخش‌های عمومی و خصوصی می‌شوند (UNESCO, 2019: 1-2). با عمل به تعهدات مزبور اهداف ذیل تحقق می‌یابند؛
- تقویت ایجاد، تولید، توزیع و انتشار فعالیت‌های فرهنگی، کالاها و خدمات
- ایجاد مراکز خلاقیت و نوآوری و گسترش فرصت‌هایی برای سازندگان و متخصصان در بخش فرهنگی
- بهبود دسترسی و مشارکت در زندگی فرهنگی، به‌ویژه برای گروه‌ها و افراد حاشیه‌نشین یا آسیب‌‌پذیر
- ادغام فرهنگ و خلاقیت در برنامه‌های توسعة پایدار (Rosi, 2014: 3).
شهرهای خلاق با روش‌های مختلف از پتانسیل خلاقانه استفاده می‌کنند. بعضی از آنها به‌عنوان گرهی برای ایجاد تجارب فرهنگی برای ساکنان و بازدیدکنندگان ازطریق ارائه دارایی‌های فرهنگی یا فعالیت‌های فرهنگی خود در هنرهای نمایشی و تصویری عمل می‌کنند. بعضی از آنها از جشنواره‌هایی استفاده می‌کنند که هویت کل شهر را تشکیل می‌دهند. برخی دیگر، دیدگاه وسیع‌تری نسبت به صنایع فرهنگی و رسانه‌ای برای ایجاد اشتغال و درآمد دارند و صنایع مزبور را به‌عنوان منابعی برای رشد شهر و منطقه می‌دانند. سهم بخش خلاق در رشد اقتصادی شهرها میتواند به‌طور مستقیم با توجه به سهم مستقیم این بخش در تولید، ارزش افزوده، درآمد و اشتغال و همچنین ازطریق اثرات غیرمستقیم شامل مخارج صرف‌شده توسط گردشگران برای تجربة جاذبه‌های فرهنگی اندازه‌گیری شود (UNCTAD, 2010).
حال سؤال این است که چگونه در راستای معرفی شهر به‌عنوان شهر خلاق اقدام می‌شود. شبکه‌های شهرهای خلاق یونسکو، هفت زمینة ادبیات، سینما، موسیقی، صنایع دستی و هنرهای مردمی، طراحی، هنرهای رسانه‌ای (توسعة فرهنگی و صنایع خلاق) و خوراک‌شناسی را مطرح کرده‌اند که هر شهر میتواند تنها در یک زمینه اقدام کند. در سال 2020 شبکة شهرهای خلاق یونسکو شامل 246 شهر است که با هم به‌منظور دستیابی به اهداف مشترک ایجاد خلاقیت و صنایع فرهنگی در قالب برنامه‌های توسعه در سطح محلی و فعالانه در سطح بین‌المللی همکاری می‌کنند (UNESCO, 2019: 1).
ازاین‌رو، شهرها باید یک برنامه ارائه دهند که نشان‌دهندة تمایل، تعهد و ظرفیت آنها برای کمک به اهداف شبکه است. پیوستن به شبکه یک تعهد طولانی بوده و شامل یک فرایند مشارکتی و گزارش عملکردهای آتی است. شهرها باید یک برنامة عملی واقع‌بینانه شامل طرح‌های خاص، ابتکارات یا سیاست‌هایی برای حرکت در مسیر توسعة پایدار شهری ارائه دهند. تمام برنامه‌های کاربردی باید ازطریق ایمیل و با استفاده از فرم درخواست رسمی در دسترس ارسال شوند و باید دبیرخانة یونسکو تا زمان معین آن را دریافت کند.
بعد از ارسال درخواست‌ها از شهرها و دریافت توسط دبیرخانة یونسکو، مدیر کل یونسکو تصمیم نهایی دربارة تعیین شهرهای خلاق یونسکو را پس از مشورت با متخصصان یونسکو و مشاورة خارجی سازمان‌های غیردولتی، دانشگاهیان و دیگر کارشناسان مستقل و همچنین شهرهای عضو سازمان‌یافته در هفت زمینة خلاق ادبیات، سینما، موسیقی، صنایع دستی و هنرهای مردمی، طراحی، هنرهای رسانه‌ای (توسعة فرهنگی و صنایع خلاق) و خوراک‌شناسی ارائه می‌کند (UNESCO, 2019: 2-3).
روش پژوهش
محققان معتقدند تعداد زیادی از ابزارهای سنجش عملکرد شهر وجود دارند که ازنظر سیستم تخمین، استحکام، شفافیت و مناسب‌بودن برنامه در شرایط خاص محلی متفاوت‌اند. این ابزارها هنگام ارزیابی عملکرد شهرها، بدون ارزیابی بین آنها برای اندازه‌گیری و نظارت استفاده می‌شوند؛ درحالی‌که شاخص‌های شهری برای سنجش عملکرد شهری طی یک دورة زمانی استفاده می‌شوند و می‌توانند توالی از دستاوردهای یک شهر واحد، در طیفی از شهرها یا منطقة خاصی را فراهم کنند که شهرها در آن به‌صورت رقابتی عمل می‌کنند (Sáez et al, 2020: 1). مدل بهینه‌کاوی شهر شامل مقایسة شاخص‌های شهری در داخل و در سراسر شهرها برای تعیین چگونگی عملکرد یک منطقه یا شهر در برابر سایر مناطق یا در برابر بهترین عملکرد است (Kaplan & Norton, 1992: 74). بهینه‌کاوی به این ترتیب یک برنامة مشوق و رقابتی را برای مناطق یا شهرها ازنظر عملکرد نسبی آنها نسبت به سایر مناطق ایجاد می‌کند و برای ایجاد انگیزه در تغییر سیاست‌های لازم برای تغییر رتبه‌بندی یا رتبه‌بندی نسبی آنها استفاده می‌شود.
بهینه‌کاوی یک فرایند است. این فرایند با توجه به موارد درگیر، شامل تنوع زیادی از مراحل است؛ درحالی‌که این مدل‌های فرایند ممکن است کمی متفاوت از یکدیگر باشند، همه آنها عناصر مشترکی دارند. متداول‌ترین مدل، مدل فرایند بهینه‌کاوی کمپ[13] است. این مدل پنج مرحله را شامل می‌شود و سپس گام‌های مختلفی در هر مرحله انجام می‌شود (Fong, 1998: 412). مهم‌ترین مزیت استفاده از مدل کمپز به‌عنوان چارچوب کلی این است که ازنظر سیستماتیک در تلاش برای بهبود عملکرد، دارای ماهیت چرخهای است که باعث می‌شود آن را به‌طور مداوم ادامه دهد و بر تعیین اهداف تأکید کند. شکل 1 مدل فرایند بهینه‌کاوی را نشان می‌دهد که کمپ (1989) در پنج مرحله ارائه کرده است (Rushanim et al, 2008: 28):
|
1) آنچه که باید محک بزنید مشخص کنید 2) شرکت‌های مقایسه‌ای را مشخص کنید 3) جمع‌آوری داده‌ها
|
مرحلة برنامه‌ریزی
|
4) تعیین «شکاف» عملکرد فعلی 5) چشم‌انداز پروژه |
مرحلة تحلیل
|
6) ارتباط با یافته‌های معیار و به دست آوردن پذیرش (موفقیت) 7) تعیین اهداف عملیاتی |
مرحلة ادغام
|
8) تدوین برنامه‌های اجرایی 9) پیاده‌سازی اقدام ویژه و نظارت بر پیشرفت 10) ارزیابی مجدد معیارها
|
مرحلة عمل
موقعیت رهبری به‌دست‌آمده مرحلة بلوغ
بهترین روش‌های کاملاً یکپارچه در فرایندها
شکل 1- مدل فرایند بهینه‌کاوی
منبع: کمپ (1989)
درواقع فرایند بهینه‌کاوی، چیزی بیش از ابزاری برای جمع‌آوری داده‌ها دربارة عملکرد یک شرکت در برابر دیگران نیست. بهینه‌کاوی در صورت اجرای صحیح، میتواند با مجبورکردن یک سازمان برای مقایسة خود با سازمان‌های برتر، به تعیین کمیت در تفاوت عملکرد، اثبات دلیل اختلافات و مشخص‌کردن اینکه چه کاری باید انجام شود، در راستای موفقیت سازمان عمل کند. برای دستیابی به چشم‌انداز خود با کمک بهینه‌کاوی، یک سازمان باید فاکتورهای مهم موفقیت در روند بهینه‌کاوی را درک کند؛ این شامل انجام مطالعة مناسب و استفاده از یک فرایند بهینه‌کاوی مناسب است.
شرح و تفسیر نتایج
مدل بهینه‌کاوی مدنظر از پنج مرحله تشکیل شده است. درواقع گفتنی است تحلیل خلاقیت شهری و درنهایت، معرفی شهر به‌عنوان شهر خلاق در پنج مرحله انجام گرفته است که سه مرحلة اول مربوط به انتخاب الگوهای موفق، بررسی وضعیت موجود شهر و مقایسة شهر مدنظر با الگوهای مزبور و مرحلة چهارم و پنجم مربوط به اقدامات عملیاتی مسئولین شهر و ارزیابی آنها است. در مطالعة حاضر از سه مرحلة اول برای هدایت مطالعة یکپارچه در جهت اقدامات لازم و درنهایت، معرفی شهر تبریز به‌عنوان شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی استفاده شده است.
نخستین مرحلة مدل بهینه‌کاوی به دنبال پاسخ به سؤالات «چه چیزی را محک می‌زنیم؟» و «چه کسی بهترین است؟» است. در مطالعة پیشرو معیارها و شاخص‌های شهر تبریز از منظر راهبرد شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی سنجیده شده است تا وضعیت خلاقیت شهر تبریز در زمینة مزبور تبیین شود.
در سال 2020 شبکة شهرهای خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی یونسکو شامل 41 شهر از شهرهای مختلف جهان است که با هم برای دستیابی به اهداف مشترک ایجاد خلاقیت و صنایع فرهنگی در قالب برنامه‌های توسعه در سطح محلی همکاری می‌کنند. از بین 41 شهر، دو شهر اصفهان و بندرعباس از ایران در شبکة شهرهای خلاق یونسکو در زمینة صنایع دستی و هنرهای مردمی حضور دارند. در مطالعة حاضر دو شهر مزبور، مبنای مقایسه و تحلیل شهر تبریز برای داشتن پتانسیل شهر خلاق در زمینة صنایع دستی و هنرهای مردمی است. در این راستا با بررسی شهرهای خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی ثبت‌شده و شاخص‌های اعلام‌شده از سازمان یونسکو 10 شاخص شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی به‌صورت زیر شناسایی می‌شوند.
جدول 1- شاخص‌های شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی
|
1 |
سنت طولانی‌مدت در یک نوع صنایع خاص |
|
2 |
جشنواره و نمایشگاه |
|
3 |
بازارچه‌های موقت |
|
4 |
آثار ملی و بین‌المللی ثبت‌شده |
|
5 |
آموزش |
|
6 |
حمایت مالی |
|
7 |
زیرساخت‌های مربوط صنایع دستی |
|
8 |
صادرات |
|
9 |
پروانه‌های صادرشده |
|
10 |
اشتغال |
منبع: یافته‌های تحقیق
داده‌های مربوط به هریک از شاخص‌های بالا از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، اسناد راهبردی برنامة ششم توسعه، سازمان صنعت و معدن، سالنامه‌های آماری و گزارش اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمع‌آوری شده است.
در مرحلة دوم با مرتب‌سازی، سازماندهی و نظارت بر اطلاعات و داده‌ها، حذف عوامل نامنظم، اختلاف عملکرد شهر تبریز با شهرهای خلاق ثبت‌شدة اصفهان و بندرعباس در هریک از شاخص‌ها تعیین می‌شود. لازم به ذکر است که به‌علت دسترسی‌نداشتن به داده‌های برخی از شاخص‌ها برای شهر بندرعباس، در شاخص‌های مزبور فقط بین اصفهان و تبریز مقایسه انجام شده است. همچنین به‌علت دسترسی‌نداشتن به داده‌های همه شاخص‌ها در دورة زمانی یکسان، برخلاف وجود برخی تورش‌ها، مقایسه بین شاخص‌ها در شهرهای خلاق اصفهان و بندرعباس و شهر تبریز در طی دوره‌های متفاوت انجام شده است. در ادامه برای یافتن پاسخ به سؤال‌های «چگونه آنها این کار را انجام داده‌اند؟» و «وضعیت شهر مورد مطالعه در شاخص‌های مورد بررسی چگونه است؟»، به مقایسة شهر تبریز با شهرهای خلاق مزبور در زمینة شاخص‌های شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی و تشخیص علل نتایج و شناسایی فرایندهایی می‌پردازیم که می‌توانند بهبود پیدا کنند؛ در این حالت به انتهای مرحلة سوم و مشخص‌شدن مسیری در جهت انجام اقدامات لازم برای معرفی تبریز به‌عنوان شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی می‌رسیم.
بررسی شاخص‌های شهر خلاق یونسکو در زمینة صنایع دستی و هنرهای مردمی برای شهر تبریز
1- سنت طولانی‌مدت در یک نوع صنایع خاص[14]
2- جشنواره و نمایشگاه
صنایع دستی، صنایعی مردمی‌اند که برای جلوگیری از از بین رفتن باید دائم خلق‌های نو داشته باشند و فرهنگ‌سازی برای استفاده از صنایع مزبور باعث می‌شود مردم با هنرهای فاخر و بومی کشورمان نیز آشنا شوند. اگر مکان‌هایی برای نمایش هنرهای دستی در اختیار هنرمندان قرار گیرد آنها می‌توانند با هزینه‌ای کمتر و آسان‌تر آثار خود را عرضه کنند. نمایشگاه صنایع دستی مکانی به‌صورت دائم یا موقت است که هدف اصلی از برگزاری آن، عرضة تولیدات حداقل یک گروه اصلی، رشته یا زیرمجموعه رشته‌های صنایع دستی است و همچنین این امکان را فراهم می‌کند که هنرمندان آثار همدیگر را ببینند و هم‌افزایی کنند و با سلیقة بازار آشنا شوند.
در طول سال‌های 1390 تا 1397 در شهر خلاق اصفهان سه نمایشگاه ملی و یک نمایشگاه بین‌المللی و در شهر خلاق بندرعباس دو نمایشگاه ملی برگزار شده‌اند. در شهر تبریز نیز سه نمایشگاه ملی و یک نمایشگاه بین‌المللی در دورة مزبور برگزار شده است (سالنامه آماری، 1395: 63، 1396: 81، 1397: 64)؛ بنابراین، شهر تبریز همچون شهر خلاق اصفهان در مقایسه با شهر خلاق بندرعباس از لحاظ شاخص تعداد برگزاری نمایشگاه‌ها موفق‌تر عمل کرده است.
با وجود این، در این بخش برخلاف رشد فروش، شاهد افزایش چشمگیری ازنظر تعداد برگزاری نمایشگاه‌ها نبوده‌ایم. کمبود اعتبارات جاری سهم عمده‌ای را در جریان این متغیر داشته است و عواملی از قبیل مشکلات سیاسی و کاهش قیمت نفت باعث شده است فعالیت‌های برنامه‌ریزی‌شده توسط بخش‌های مختلف دولتی با هزینه‌های جاری دچار اختلال شوند. همچنین، کاهش قدرت فعالان صنایع دستی موجب پایین‌آمدن توان استان‌ها برای مشارکت در برنامه‌های کوتاه‌مدت همانند نمایشگاه به‌دلیل هزینه‌های مرتبط با اسکان، حمل‌ونقل و غذا شده است (سند تفضیلی برنامة ششم توسعة اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، 1394: 203).
3- بازارچه‌های موقت
در این متغیر، سیاست سازمان برون‌سپاری است؛ زیرا فعالان هر استان متحمل پرداخت هزینه‌های سربار نمایشگاهی نمی‌شوند. به عبارت دیگر، بازارچه‌های موقت با توجه به رشد تعداد گردشگران و افزایش نقدینگی در ایام تعطیلات و سفرها، به‌صورت خودگردان و بدون هزینه برای دولت توسط فعالان خصوصی صنایع دستی برای عرضه و فروش صنایع مزبور اجرا می‌شوند.
در شهر خلاق اصفهان طی دورة 1394-1390، 203 بازارچة موقت صنایع دستی برگزار شده است (اسناد راهبردی برنامة ششم توسعة اصفهان، 1396: 144)؛ درحالی‌که در شهر تبریز در مقایسه با شهر اصفهان از لحاظ شاخص برگزاری بازارچه‌های موقت عملکرد خوبی نداشته است و طی دورة مزبور، تنها 53 بازارچة موقت صنایع دستی برگزار شده است (گزارش اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی استان آذربایجان شرقی، 1394: 398). براساس مصوبة شورای عالی معماری و شهرسازی ایران، تبریز به‌عنوان یکی از شش شهر فرهنگی و تاریخی کشور به ثبت رسیده و از خاستگاه‌های کهن شهرنشینی و مدنیت در کشور است که میراث تاریخی و فرهنگی بسیار غنی و گستردة آن پتانسیل بالایی برای غنای فرهنگی و گسترش گردشگری شهری دارد (کروبی و همکاران، 1397: 345-344). همچنین، شهر مزبور به لحاظ موقعیت جغرافیایی و تأثیرپذیری از آب‌وهوای مدیترانه‌ای با آب‌وهوای مطبوع و دلپذیر از عرصه‌های مهم جلب و جذب گردشگری داخلی و خارجی به شمار می‌روند. در همین راستا شرکت‌کنندگان در نهمین کنفرانس وزیران گردشگری کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اسلامی، در شهر نیامی ـ پایتخت جمهوری نیجر ـ شهر تبریز را شهر نمونة گردشگری کشورهای اسلامی در سال 2018 برگزیدند. ازاین‌رو، با توجه به پتانسیل شهر تبریز در زمینة گردشگری، شهر مزبور، ظرفیت بیشتری برای برگزاری بازارچه‌های موقت دارد و با عنایت به اینکه تسهیل رونق تولید صنایع دستی با برگزاری بازارچه‌های موقت میسر است، باید از ایجاد و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در برپایی هرچه بیشتر تعداد بازارچه‌های موقت حمایت شود.
4- آثار ثبت‌شده
4-1- آثار ثبت‌شدة بین‌المللی
نشان مرغوبیت صنایع دستی یونسکو از سال 2001 آغاز شد و از سال 2006 به مهم‌ترین پروژة سازمان یونسکو در حوزة صنایع دستی، تبدیل و از سال 2014 این برنامه از سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) به شورای جهانی صنایع دستی منتقل شد. هدف از اعطای نشان مرغوبیت صنایع دستی، ایجاد استانداردهای دقیق مرغوبیت در صنایع دستی، ترویج نوآوری و کمک به بازاریابی این محصولات است. سازمان مزبور محصولات دریافتی را براساس 4 معیار مرغوبیت، اصالت، نوآوری و قابلیت بازاریابی و دو پیش شرط احترام به ارزش‌های محیط زیست در به‌کارگیری مواد و تکنیک‌های تولید و مسئولیت اجتماعی ارزیابی کرد و برای آثار منتخب گواهی (نشان) مرغوبیت صنایع دستی را اعطا می‌کند.
شهر خلاق اصفهان طی دورة 2018-2008 موفق به ثبت بین‌المللی 61 آثار شده است (ادارة کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان)؛ درحالی‌که طی دورة مزبور شهر تبریز فقط 10 اثر را به ثبت رسانده است (ادارة کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان شرقی).
4-2- آثار ثبت‌شدة ملی
معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی با توجه به معیارهای ارائه‌شده از شورای جهانی صنایع دستی و با عنایت به مشارکت در برنامه‌های نشان کیفیت یونسکو در صنایع دستی (مهر اصالت)، از سال ١٣٨۶ برنامه‌ای را با عنوان نشان ملی مرغوبیت صنایع دستی پایه‌ریزی و دنبال می‌کند. اصفهان طی دورة 1396-1392 موفق به ثبت 334 اثر ملی شده است (ادارة کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان) و طی دورة مزبور شهر تبریز 104 اثر را به ثبت رسانده است (ادارة کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان شرقی).
شهر تبریز ازنظر شاخص تعداد آثار ثبت‌شدة ملی و بین‌المللی، در مقایسه با شهر خلاق اصفهان جایگاه مناسبی ندارد؛ بنابراین، با فراهم‌سازی بسترهای مناسب ازجمله برگزاری کارگاه‌های آموزشی و افزایش کیفیت محصولات صنایع دستی و تبلیغات می‌توان نسبت نشان ملی و بین‌المللی مرغوبیت در صنایع دستی را در شهر تبریز افزایش داد.
5- آموزش
یکی از محورهای اصلی رشد و توسعة اقتصادی، آموزش است. هدف از برگزاری کلاس‌های آموزش صنایع دستی، توسعه و ترویج هنرهای سنتی، آشنایی و جذب علاقمندان به رشته‌های مختلف صنایع دستی، ایجاد بستر مناسب برای اشتغال و کارآفرینی و درنهایت رشد اقتصادی است.
مراکز آموزشی مرتبط با صنایع دستی در قالب مراکز آموزشی عالی نظیر دانشگاه هنر، دانشگاه پیام‌نور، مراکز آموزشی زیر نظر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، فنی‌وحرفه‌ای و آموزشگاه‌های آزاد فعالیت می‌کنند. در نمودار 1 تعداد رشته‌های صنایع دستی موجود در شهر خلاق اصفهان و شهر تبریز و تعداد هنرجویان در شهرهای مزبور نشان داده شده است.
نمودار 1- تعداد رشته‌های صنایع دستی و هنرجویان طی دورة 1393-1390
منبع: اسناد راهبردی برنامة ششم توسعة استان اصفهان (1400- 1396) و گزارش اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی استان آذربایجان شرقی (1394)
مطابق نمودار فوق در طول دورة 1393-1390 اصفهان با وجود 199 رشتة صنایع دستی، 9400 هنرجو و تبریز با وجود 76 رشتة صنایع دستی، 7803 هنرجو توانسته‌اند جذب کنند (اسناد راهبردی برنامة ششم توسعة استان اصفهان (1396-1400)، 1396: 144 و گزارش اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی استان آذربایجان شرقی، 1394: 398). ازاین‌رو، باوجود تنوع کمتر رشته‌های صنایع دستی در تبریز نسبت به شهر خلاق اصفهان، شهر تبریز در جذب تعداد هنرجو موفق‌تر عمل کرده و به‌طور متوسط به‌ازای هر رشته، شهر تبریز در حدود 102 هنرجو و شهر اصفهان به‌ازای هر رشته 47 هنرجو جذب کرده است؛ با وجود این، شناسایی، تقویت و پرورش خلاقیت و ابداعات هنرمندان و صنعتگران صنایع دستی و اصلاح شیوه‌های تولید و رقابت‌پذیرکردن محصولات صنایع دستی با محصولات مشابه خارجی باید شایان توجه قرار گیرند.
6- حمایت مالی
حمایت از صنایع دستی راهی برای ماندگاری هویت و هنر ایرانی است و اگر صنایع دستی مطابق نیاز روز دنیا تولید شود، علاوه بر ایجاد اشتغال و رفع بیکاری موجب چرخش سریع چرخهای اقتصادی کشور و تحول در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و درنهایت توسعة صادرات غیرنفتی و توسعة اقتصادی کشور خواهد شد.
در نمودار 2 میزان تسهیلات پرداختی طی سال‌های 1396 و 1397 و اشتغال ناشی از این تسهیلات نشان داده شده است.
نمودار 2- میزان تسهیلات پرداخت‌شده به صنایع دستی و اشتغال ناشی از آن طی دورة 1397-1396
منبع: سالنامه آماری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری (1396)
مطابق نمودار فوق اصفهان بیشرین میزان تسهیلات پرداختی را دارد و 1590 نفر از محل میزان تسهیلات پرداختی اشتغالزایی شده و در شهر بندرعباس با پرداخت 29 میلیارد ریال منجر به اشتغال 388 نفر شده است (سالنامة آماری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری 1396: 72 و 1397: 63). در این میان، میزان تسهیلات پرداختی در شهر تبریز کمترین مقدار را داشته است؛ اما در میزان اشتغالزایی از محل تسهیلات مزبور نسبت به دو شهر خلاق اصفهان و بندرعباس موفق‌تر عمل کرده است. پایین‌بودن میزان تسهیلات ممکن است به‌دلیل نداشتن کفایت تخصیص اعتبار برای پرداخت تسهیلات کم‌بهره یا کاهش تعداد متقاضیان به‌دلیل اعمال سلیقة بانک‌ها، فرایند طولانی پرداخت تسهیلات و نظارت‌پذیرشدن برنامه باشد؛ بنابراین، به‌منظور حفظ و ایجاد اشتغال و تولید، با نظام‌مندکردن صدور مجوزها، تصحیح مقررات موجود، هماهنگی‌ها و تعاملات انجام‌شده برای پرداخت تسهیلات کم‌بهره، به تعداد بیشتری از متقاضیان بخش صنایع دستی تسهیلات کم‌بهره تخصیص داده شود.
7- زیرساخت‌های مربوط به صنایع دستی
با توجه به جایگاه صنایع دستی در فرهنگ و هنر و اقتصاد شهر و همچنین اهمیت فراگیر و توسعة آن، توجه به زیرساخت‌های صنایع دستی از قبیل موزه و فروشگاه‌ها ضروری است. در این راستا وقتی امکانات جدیدی را برای فروش و نمایش صنایع‌دستی پدید می‌آوریم، به‌صورت غیرمستقیم به تداوم تولید، حفظ اشتغال و درنهایت، افزایش تولید و اشتغال کمک می‌کنیم.
در شهر خلاق اصفهان 146 فروشگاه در زمینة صنایع دستی فعالیت دارند (ادارة کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان) و یکی از آثار ارزشمند شهر اصفهان که پیشینة تاریخی آن به عصر صفوی بازمی‌گـردد و از جذابیت‌های معماری و هنری برخوردار است، عمارت رکیب خانه یا موزة هنرهای تزیینی کنونی است. موزة مزبور شامل مجموعه‌ای از آثار هنری در زمینه‌های متفاوت ازجمله دست‌بافته‌ها و رودوزی‌های سنتی و آثار چوبی است. در تبریز نیز ازجمله زیرساخت‌های صنایع دستی می‌توان به 31 فروشگاه صنایع دستی و موزة زندة سفال اشاره کرد (ادارة کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان). موزة زندة سفال تبریز یکی از منازل تاریخی این شهر بوده که مربوط به دورة قاجاریه و پهلوی است؛ این خانة تاریخی تا سال 84 شمسی به دست خانوادة مشهور علوی در تبریز بود و ادارة میراث فرهنگی تبریز آن را خریداری کرد و با مرمت و بازسازی‌های صورت‌گرفته، امروزه به بزرگ‌ترین و برترین موزة سفالگری ایران مبدل شده است. بیشتر فعالان این مرکز را بانوان تشکیل می‌دهند و این موزه نمونة موفق فعالیت‌های غیردولتی و گروهی بانوان است که از این نظر نیز میتواند برای تمام کشور الگو باشد. در این مرکز تلاش شده است روش‌های سنتی سفالگری احیا شود. در محیط دلچسب این موزه علاوه بر نمایش و فروش آثار، تولید و آموزش نیز به‌صورت زنده و روزانه برگزار می‌شود. علاوه بر این، در شهر تبریز 1747 فروشگاه در زمینة فرش دستبافت فعالیت دارند (اتحادیة فرش‌فروشان تبریز، 1398) و با توجه به اینکه قالی آذربایجان از پیشینة تاریخی و کیفیت بالایی برخوردار بوده و در دنیا شناخته شده است، راه‌اندازی موزه‌ای برای آن میتواند تأثیر بسزایی در ترویج فرهنگ، هویت ملی و معرفی شهر به‌عنوان شهر خلاق داشته باشد. با عنایت به موارد فوق می‌توان عنوان کرد شهر تبریز از زیرساخت مناسب صنایع دستی برخوردار است؛ با وجود این، با بازاریابی و حمایت از فعالان این زمینه برای افزایش تعداد فروشگاه های صنایع دستی می‌توان اقدام کرد.
8- صادرات
صنایع دستی پلی میان اقتصاد و فرهنگ است که بر رشد صادرات غیرنفتی کشور میتواند تأثیر فزاینده بگذارد و زمینة اشتغال فراوانی ایجاد کند و نیز به‌عنوان پیام‌رسان جدی از فرهنگ و تمدن کشور در سطح جهانی نقش ایفا کند. با توجه به این دو کارکرد، همزمان صنایع دستی و تأثیرات آن در رشد اقتصادی کشور ضرورتی است که در برنامه‌‌ریزی‌‌های کلان کشور باید به آن توجه ویژه‌ای شود.
استان اصفهان به‌دلیل مرزی‌نبودن و همچنین نداشتن پروازهای مستقیم خارجی در زمینة شاخص صادرات، آمار متناسب با عملکرد واقعی خود ندارد (اسناد راهبردی برنامة ششم توسعة اصفهان، 1396: 138) و طی دورة 1394-1390 صادرات صنایع دستی (بدون احتساب فرش) اصفهان در حدود 51 میلیون دلار است (اسناد راهبردی برنامة ششم توسعة اصفهان، 1396: 144)؛ درحالی‌که استان آذربایجان شرقی به لحاظ موقعیت جغرافیایی، شاهراه اصلی عبور هزاران گردشگر آسیایی و اروپایی است و طی دورة مزبور صادراتی در حدود 196 میلیون دلار داشته است (سازمان صنعت، معدن و تجارت استان آذربایجان شرقی). با وجود این، صادرات صنایع دستی در هر دو استان روند نزولی داشته است که با توجه به کاهش مجوزهای تولیدی صادرشده در این زمینه، انتظار کاهش حجم صادرات در سال‌های آتی نیز دور از ذهن نیست؛ ازاین‌رو، مشارکت و جذب سرمایه‌گذاران و فعالان صنایع دستی به‌منظور ارتقای تولید و صادرات صنایع دستی در توسعة پایدار ضروری است. بنابراین، باید اقداماتی برای حمایت از تولیدکنندگان و صادرکنندگان صنایع دستی و توسعة مطالعات و پژوهش‌هایی به‌منظور شناسایی بازارها انجام بگیرد.
9 و 10- پروانه‌های صادرشده و اشتغال
امروز صنایع دستی علاوه بر حفظ جایگاه خود در عرصة هنر، زیبایی‌شناختی، هویت‌بخشی ملی و منطقه‌ای، به یک منبع مهم ارزش افزوده و بهره‌وری اقتصادی تبدیل شده است؛ بنابراین، باید از این ظرفیت عظیم فرهنگی برای ایجاد فرصت‌های جدید اشتغال در جامعه استفاده شود. صلاحیت و فعالیت کارگاه‌های صنایع دستی براساس مجوزهای صادره پروانة تولید انفرادی و کارگاهی برای اشخاص حقیقی و حقوقی از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تعیین می‌شود. طی دورة 1397 - 1396، در شهر خلاق اصفهان 1869 مجوز پروانة تولید کارگاه صنایع دستی صادر شده که به اشتغالزایی 3050 نفر منجر شده است؛ درحالی‌که در شهر خلاق بندرعباس باوجود صدور 2687 مجوز پروانة تولید کارگاه صنایع دستی میزان اشتغالزایی از محل صدور مجوزهای مزبور 2689 نفر بوده است. دلیل این امر را در سهم هریک از مجوزهای کارگاه‌های تولید انفرادی و کارگاهی صادرشده از مجموع مجوزها می‌توان جستجو کرد. در شهر خلاق اصفهان سهم کارگاه‌های تولید کارگاهی 20% بوده است؛ درحالی‌که در شهر خلاق بندرعباس سهم کارگاه‌های تولید کارگاهی 04/0% بوده است. در ادامه، در نمودار (1) صدور پروانه‌های تولید و اشتغال ناشی از صدور مجوزهای مزبور برای دو شهر خلاق اصفهان و بندرعباس و برای شهر تبریز طی دورة 1397-1396 نشان داده شده است.
نمودار 3- صدور پروانه‌های تولید صنایع دستی و اشتغال ناشی از صدور پروانه‌های مزبور طی دورة 1397-1396
منبع: سالنامة آماری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری (1397-1396)
مطابق نمودار فوق شهر خلاق بندرعباس طی دورة 1397-1396 بیشترین تعداد صدور پروانه‌های تولید انفرادی را داشته است و سهم اشتغالزایی زنان از محل صدور پروانه‌های مزبور در حدود 99% بوده است؛ درحالی‌که شهر خلاق اصفهان طی دورة مزبور کمترین تعداد صدور پروانه‌های تولید انفرادی داشته است و سهم اشتغالزایی زنان از محل صدور پروانه‌های مزبور در حدود 60% بوده است.
در مقایسة شهرهای خلاق از لحاظ پروانه‌های تولید کارگاهی، شهر خلاق اصفهان طی دورة 1397-1396 بیشترین تعداد صدور پروانه‌های مزبور را داشته که اشتغالزایی زنان و مردان از محل صدور این مجوزها برابر بوده است؛ درحالی‌که شهر خلاق بندرعباس کمترین تعداد صدور پروانه‌های مزبور را داشته که آن نیز فقط منجر به اشتغالزایی زنان شده است.
شهر تبریز نیز در مقایسه با دو شهر خلاق اصفهان و بندرعباس وضعیت مابین داشته است و سهم مجوز پروانه‌های تولید کارگاهی از مجموع مجوزهای صادرشده در حدود 93% بوده است. در این میان، سهم اشتغالزایی زنان از محل صدور پروانه‌های تولید انفرادی 80% و از محل صدور پروانه‌های تولید کارگاهی 74% بوده است (سالنامة آماری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری 1396: 69 و 1397: 59)؛ ازاین‌رو، شهر تبریز در مقایسه با شهر خلاق بندرعباس از لحاظ تعداد صدور مجوز پروانه‌های تولید کارگاهی و در مقایسه با شهر اصفهان از لحاظ اشتغالزایی برای زنان موفق‌تر عمل کرده است. در این رابطه شهر اصفهان بعد از پیوستن به شبکة شهرهای خلاق یونسکو، تشویق زنان در تولید صنایع دستی و هنرهای عامیانه ازطریق طرح بازسازی انبوه، با هدف ارزیابی زنان با مهارت‌های سنتی در زمینة صنایع دستی و تبدیل آنها به تولیدکنندگان برای ادامة دانش و تحریک اقتصاد محلی را به‌عنوان مشارکت در اهداف شبکة شهرهای خلاق یونسکو در برنامه‌های خود قرار داده است (برنامه‌ریزی شبکة شهرهای خلاق برای توسعة پایدار، 2018: 26).
نتیجه‌گیری
صنایع دستی صنعتی چندبعدی است و غیر از جنبه‌های هنری و فرهنگی ازنظر اقتصادی و اجتماعی نیز حائز اهمیت است. صنایع دستی، به‌عنوان صنعتی کاملاً بومی و غیروابسته که مواد اولیة آن به‌راحتی در داخل کشور تأمین می‌شود، نیاز به سرمایه‌گذاری زیادی ندارد و به همین دلیل ارزش افزودة بالایی دارد. همچنین، وجود تکنیک‌های ساده و آموزش آسان آن و نیز هماهنگی فرهنگ تولید آن با فرهنگ اصیل مردمی، آن را به صنعتی مناسب برای اشتغالزایی بدل کرده است. عوامل بسیاری در زمینة نگهداشت، بازسازی و گسترش هنرهای سنتی و صنایع دستی تأثیرگذارند. در این میان عضویت در شبکة شهرهای خلاق یونسکو به‌عنوان ابزاری برای برندسازی و جذب سرمایه‌گذاران و گردشگران و نیز برای ایجاد هویت قوی‌تر براساس نتایج مؤثر ازطریق فعالیت‌های همکاری استفاده می‌شود. در بیشتر مطالعات انجام‌شده به شاخص‌ها و زمینه‌های شهر خلاق یونسکو توجهی نشده است و هیچ بررسی از شهرهای خلاق ثبت‌شده صورت نگرفته است. در مطالعة حاضر شاخص‌های استفاده‌شده، طی انجام تحقیق و با استفاده از همگرایی بین بررسی شهرهای خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی و شاخص‌های اعلام‌شده از سازمان یونسکو تعیین شده و براساس مدل بهینه‌کاوی در زمینة شاخص‌های استفاده‌شده، تبریز با شهرهای خلاق اصفهان و بندرعباس مقایسه شده است. نتایج نشان می‌دهند شهر تبریز براساس شاخص‌های نمایشگاه‌ها، اشتغالزایی، آموزش، پروانه‌های تولید صادرشده، صادرات و زیرساخت‌های مربوط به صنایع دستی در وضعیت مطلوبی قرار گرفته است و از لحاظ شاخص‌های حمایت مالی در مقایسه با شهرهای خلاق اصفهان و بندرعباس و از لحاظ شاخص‌های آثار ثبت‌شده و بازارچه‌های موقت در مقایسه با شهر خلاق اصفهان عملکرد ضعیفی دارد. در این راستا با مطالعات بازارشناسی، مخاطب‌‌شناسی و مخاطب‌سازی در کنار تبلیغ مناسب می‌توان برای گسترش تعداد برگزاری بازارچه‌های موقت و ترویج هنرهای بومی اقدام کرد.نتیجة این امر، افزایش آگاهی در جامعه و پدیدآوردن گرایش به آن است. این آگاهی در جامعه، افزایش تقاضا برای یادگیری، خرید هنرهای دستی و بومی را در پی دارد و همچنین، تحرک و پویایی هنرمندان، صنعتگران و دوستداران برای ورود و کار در این میدان و درنتیجه رشد فعالیت‌های تولیدی و شکوفایی نوآوری‌ها در این حوزه را به دنبال دارد. همچنین دولت میتواند ازطریق حمایت مالی و فعال‌سازی بخش‌های خصوصی برای راه‌اندازی، ارتقای کیفیت و حضور در بازارهای بین‌المللی، زمینة ایجاد اشتغال بیشتر و افزایش تعداد آثار ثبت‌شده را فراهم آورد.
بنابراین با توجه به موارد فوق می‌توان عنوان کرد صنایع دستی شهر تبریز دارای پتانسیل بالا است و در بسیاری از شاخص‌های شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی عملکرد مناسبی دارد و باید با ارتقای وضعیت موجود برای معرفی شهر تبریز به‌عنوان شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی عمل کرد. با وجود این، پیشنهاد می‌شود در مطالعات آتی تحقیق جامعی در خصوص سایر زمینه‌های شهر خلاق یونسکو در تبریز انجام شود و به این ترتیب با رتبه‌بندی زمینه‌های شهر خلاق یونسکو برای تبریز بتوان گامی مؤثر در جهت معرفی شهر تبریز به‌عنوان شهر خلاق یونسکو در زمینه‌ای با بالاترین پتانسیل برداشت.
[1]. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO)
[2]. UNESCO Creative Cities Network
[3]. Benchmarking model
[4]. Case Study
[5].Goldberg Miller
[6]. Richard Florida
[7]. charles Landry
[8]. Bianchini and Landry
[9]. Landry
[10]. گفتن چیزی یا انجام رفتاری، بهطوریکه در آن سعی در پنهان‌کردن چیزی وجود ندارد.
[11]. نگرش فردی که مایل به پذیرفتن عقاید دیگران، شیوة زندگی و ... است؛ بدون آنکه با آنها مخالف باشد.
[12]. UNESCO Creative Cities Network
[13]. Camp
[14]. پیرامون دستیابی به تاریخ دقیقی برای ظهور صنایع دستی به‌طور عام در ایران و به‌طور خاص در شهرهای ایران به جمع‌بندی دقیق و متقنی نمی‌توان رسید؛ ازاین‌رو در این مطالعه، سایر شاخص‌ها بررسی می‌شوند.
)