نویسندگان
1 دکتری مدیریت دولتی، گروه مدیریت دولتی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران.
2 استادیار، گروه مدیریت دولتی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران.
3 دانشیار، گروه مهندسی صنایع، دانشگاه صنعتی مالک اشتر، اصفهان، ایران.
4 استادیار، دانشکدۀ صنایع و مدیریت دانشگاه صنعتی شاهرود، شاهرود، ایران.
چکیده
امروزه شیوۀ درست مدیریت ریسک پروژه‌ها یکی از مهم‌ترین گام‌های مدیریت پروژه در سازمان‌های پروژه‌محور است؛ ازاین‌رو هدف پژوهش حاضر تببین مدل تأثیر ابعاد مختلف مؤلفه‌های ساختار شکست ریسک بر اهداف پروژه‌های عمرانی شهرداری اصفهان است. پژوهش حاضر ازحیث هدف، کاربردی و براساس شیوۀ اجرا و گردآوری داده‌ها، توصیفی پیمایشی از نوع هم‌بستگی است. جامعۀ آماری پژوهش براساس نمونه‌گیری هدفمند در مناطق پانزده‌‌گانۀ شهرداری اصفهان تنظیم شده است. ساختار شکست ریسک با استفاده از مصاحبه با سؤالات باز و نیمه‌ساختاریافته، تدوین شده است. برای گردآوری داده‌ها از پرسش‌نامه‌ای استفاده شده که روایی است و پایایی آن تأیید شده است. بعد از تأیید نرمال‌بودن داده‌ها از تکنیک مدل‌یابی معادلات ساختاری PLS برای بررسی فرضیات در سطح سوم ساختار شکست ریسک پروژه‌های عمرانی شهرداری اصفهان برای تحلیل میان‌سطحی فرضیات استفاده شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد در سطح سوم ساختار شکست ریسک 28 متغییر به‌منزلۀ فرضیۀ اصلی تأثیر مثبت و معناداری دارند؛ همچنین از 131 فرضیۀ فرعی پژوهش، 32 متغیر تأثیر مثبت و معناداری دارند و دستۀ ریسک حاصل از مشاور دارای تأثیر مثبت و معنی‌داری بر اهداف پروژه است؛ همچنین نتایج نشان می‌دهد دستۀ ریسک حاصل از طراحی فاز یک پروژه‌ها بر طراحی فاز 2 بیشترین تأثیر مثبت و معنی‌دار را دارد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
A model for Measuring the Effect of Risk Breakdown Structure on the Purpose of the Construction Projects of Isfahan Municipality by Structural Equations Approach
نویسندگان [English]
- Amir Hossein Nadali Jelokhani 1
- Sayyed Rasool Agha Davood 2
- Mehdi Karbassian 3
- Abdul Majid Abdul Baghi 4
1 PhD Management, Department of management, Dehaghan Branch, Islamic Azad University, Dehaghan, Iran
2 Assistant Professor, Department of Management, Dehaghan Branch, Islamic Azad University, Dehaghan, Iran
3 Associate Professor , Department of Industrial Engineering, Malek Ashtar University of Technology, Isfahan, Iran
4 Assistant Professor, Faculty of Industry and Management, Shahrood University of Technology, Shahrood, Iran
چکیده [English]
Today, the proper management of project risk is one of the most important steps of project management in project-oriented organizations. Therefore, the aim of the present study was to identify the effects of different dimensions of risk breakdown structure (RBS) on the goals of on the purpose of Isfahan municipality construction projects. The present descriptive-survey research was a correlation type study. The statistical population of the study was based on purposive sampling in fifteen districts of Isfahan municipality. To write an RBS, the projects were classified based on urban areas and considering the scheduling programs and breakdown structure of municipality projects through interviewing with open and semi-structured questions. To collect data, a questionnaire that its validity and reliability had been confirmed, was used. After verifying the normality of the data, the PLS structural equation modeling technique was used to examine the assumptions at the third level of the RBS of Isfahan municipality’s construction projects for the surface analysis of the hypotheses. The results of this study showed that in the third level, the risk-failure structure of 28 variables has a positive and significant effect as the main hypothesis. There are also 32 positive and significant variables from 131 sub-hypotheses of the research, and the risk of the consultant has a positive and significant effect on the goals of the project. The results also showed that the risk category resulting from the design of the first phase of the projects had the most positive and significant effect on the design of the second phase.
کلیدواژه‌ها [English]
- Risk Management
- project goals
- risk dimensions
- structural equations modeling
- risk breakdown structure
مقدمه
مهم‌ترین هدف مدیریت شهری انجام پروژه‌های شهری موفق درراستای اهداف از پیش‌تعیین‌شده است. پروژه‌های عمرانی از ارکان اصلی توسعة پایدار و اقتصاد مولد هر کشور محسوب می‌شود و به شکل مستقیم و غیرمستقیم افراد، سازمان‌ها و نهادهای بسیاری را درگیر خود می‌کند؛ بااین‌حال بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه، نظیر ترکیه، نیجریه، عربستان سعودی، مالزی و... درزمینۀ عملکرد پروژه‌های عمرانی با چالش‌های مهمی مواجه‌اند (تامثی و کارن،[1] 2011: 765). سابقۀ طولانی اجرای پروژه‌های عمرانی در شهرها و فرایند پروژه‌های شهری قبل از اجرا تا بعد از اجرا همچنان دچار مخاطرات و مسائل عدیده‌ای است که به ریسک منجر می‌شود. ریسک پروژه‌های ساخت‌وساز به‌صورت یک رویداد بالقوۀ خارجی و داخلی در پروژه رخ می‌دهد و باعث می‌شود در اهدافش به موفقیت دست نیابد (اودینکا و همکاران[2] ،2006: 131). از تعارف ریسک، شناسایی 2 عنصر مشترک امکان‌پذیر است: اطمینان‌نداشتن و از دست دادن؛ ازاین‌رو بحث دربارۀ ریسک باید حداقل 2 پیامد داشته باشد: نخست اینکه شامل تأثیر نامطلوب در اهداف باشد و دیگر اینکه حتماً اتفاق بیفتد (اوزتاس و اوکمن ،[3] 230:2004)؛ بنابراین ریسک رویدادی اتفاقی و وابسته به شانس است که اندازه‌گیری احتمال رخ‌دادن آن امری ممکن است و درصورت وقوع، بر اهداف پروژه تأثیر مثبت یا منفی خواهد گذاشت.
بیان مسئله.
در دنیای واقعی، ریسک‌های پروژه به‌ندرت مستقل‌اند و معمولاً دارای درجه‌ای از روابط متقابل‌اند که با لحاظ‌کردن این تعامل‌ها دستیابی به ارزیابی صحیح‌تر دربارۀ مهم‌ترین ریسک‌های تأثیرگذار در موفقیت پروژه ممکن می‌شود؛ همچنین در مطالعات مرتبط با شناسایی و رتبه‌بندی ریسک‌ها در گذشته، بررسی ریسک‌های پروژه در قالب استانداردی جامع، مغفول مانده بود؛ به عبارتی دیگر پژوهش‌های گذشته مهم‌ترین دسته‌بندی‌های ریسک را به‌صورت عمومی و کلی تعیین نکرده‌اند. در اجرای فرایند مدیریت ریسک 2 مسئلۀ بسیار مهم وجود دارد: اول اینکه ابعاد ریسک‌های بحرانی که اثر زیادی بر اهداف پروژه می‌گذارند، شناسایی شوند؛ زیرا تحلیل تمامی آنها در یک پروژه زمان‌بر است و کارایی لازم را ندارد؛ دوم اینکه پس از شناسایی ریسک‌های بحرانی، مدل‌سازی و تأثیر آنها بر هم ضرورت پیدا می‌کند. ریسک در چند سال اخیر برای شهرداری و مدیران آن به موضوعی حساس و ضروری تبدیل شده است؛ زیرا در یک محیط شهری که قطعیت و ثباتی در آن وجود ندارد، هر لحظه وقوع رخدادهای غیرمنتظره و خارج از برنامه امکان‌پذیر است. با رشد تکنیک‌ها و ابزارهای مدیریت پروژه و گسترشِ به‌کارگیری آنها، احساس نیاز به این ابزارها، خصوصاً ابزارهای مدیریت ریسک، در سازمان‌های پروژه‌محور افزایش یافته است. با مراجعه به سازمان مذکور و بررسی‌های فراوان مشخص شد باتوجه‌به اینکه تاکنون در پروژه‌های شهرداری فقط کنترل فعالیت صورت پذیرفته و ریسک‌های پروژه‌های شهری شناسایی نشده است، مدلی برای ارزیابی و سنجش ابعاد ریسک پروژه‌ها و کنترل آنها نیاز است و می‌توان مدعی شد مدل ارائه‌شدۀ محقق، معضلات ریسک در شهرداری اصفهان را تقلیل می‌دهد و در ارتقای سطح علمی و تخصصی افراد مرتبط با ریسک پروژه‌های شهری گام مؤثری برمی‌دارد. باتوجه‌به اینکه در این زمینه مطالعه‌ای انجام نشده، در این پژوهش به‌منظور ارزیابی و سنجش ابعاد ریسک‌های پروژه و اهداف آن از مدل‌سازی معادلۀ ساختاری و روش حداقل مربعات جزئی استفاده شده است.
مبانی نظری.
ریسک و انواع آن.
ریسک پدیده‌ای پیچیده است که ابعاد فیزیکی، سرمایه‌ای، فرهنگی و اجتماعی دارد (لوسمور و همکاران،[4] 2012: 121). استاندارد استرالیا، نیوزلند[5] -4360 ریسک را این‌گونه تعریف می‌کند: «پدیده‌ای که احتمال روی‌دادن آن وجود دارد و بر اهداف پروژه تأثیر می‌گذارد» (استاندارد استرالیا). استاندارد پیکرۀ دانش مدیریت پروژه نیز ریسک پروژه را شرایط یا اتفاقی غیرقطعی تعریف می‌کند که درصورت وقوع، بر حداقل یک هدف از اهداف پروژه اثر مثبت یا منفی می‌گذارد (دفتر مدیریت پروژه،[6] 2013: 475).
ریسک‌ها را باتوجه‌به مقاصد مختلف به روش‌های مختلف دسته‌بندی می‌کنند. براساس استاندارد مدیریت دانش ریسک‌ها به‌صورت اصلی و فرعی تفکیک می‌شوند. مناسب‌ترین رویکرد برای شناسایی ریسک و پاسخ‌دهی به آن تعیین گروه‌های ریسک براساس منشأ آنها (به جای تأثیر آنها)ست:
- • ریسک‌های خارجی، پیش‌بینی‌ناپذیر:[7] تغییرات در قوانین، بلایای طبیعی
- • ریسک‌های خارجی، پیش‌بینی‌پذیر:[8] ریسک‌های بازار، تورم، دسترسی به منابع اولیه
- • ریسک‌های داخلی، غیرفنی:[9] مدیریت، زمانبندی.
- • ریسک‌های فنی:[10] تغییرات در فناوری، عملکرد، مسائل طراحی
- • ریسک‌های حقوقی:[11] مجوز ها، حق امتیاز، مسائل قراردادی
ساختار شکست ریسک.
همان‌گونه که ساختار شکست کار،[12] پروژه را به اجزای تشکیل‌دهندۀ آن خُرد می‌کند و به فهرست فعالیت‌ها ختم می‌شود، ریسک‌ها را نیز براساس نوع و ماهیت پروژه، اهداف پروژه و روند اجرای پروژه به‌صورت سلسله‌مراتبی و ساختارمند در گروه‌های مختلف نمایش می‌دهند. طبقه‌بندی ریسک‌ها که ساختار شکست ریسک[13] نام دارد، ساختاری فراهم می‌آورد تا شناسایی ریسک‌ها ضابطه‌مند شود و اثربخشی و کیفیت فرایند شناسایی ریسک ارتقا یابد. ازآنجاکه ریسک‌های پروژه در گروه‌های مختلفی اتفاق می‌افتد و پروژه را متأثر می‌کند، دسته‌بندی آنها به‌منظور شناسایی محل وقوع و نحوۀ تأثیر آنها بر پروژه از 2 جنبۀ آگاهی از سطح و نوع ریسک‌ها و امکان اتخاذ پاسخ به ریسک بسیار حیاتی است (هیلسون،[14] 2003: 89؛ نادعلی و همکاران،1397: 359). به‌هرحال فهرستی ساده از منشأهای ریسک اگر تنها تا یک سطح نفوذ کند، همۀ مزایای شکست ریسک را در پی نخواهد داشت. برای استفاده از تمام مزایای ساختار شکست، لازم است سطوح ریزتر و جزئی‌تر بررسی شود تا نواحیِ درمعرض‌ریسک به‌صورت کامل مشخص گردد. ازنظر تئوری ایجاد نوعی ساختار شکست ریسک کلی که به هر نوع پروژه‌ای تعمیم یابد، امکان‌پذیر است؛ اما در عمل ممکن است ساختارهای شکست ریسک شامل تمام ریسک‌های ممکن نباشند؛ ازاین‌رو سازمان‌ها ترجیح می‌دهند ساختار شکست ریسک ویژه‌ای را برای پروژه‌های خود تعریف کنند و به کار گیرند.
طبقه‌بندی ریسک پروژه‌های عمرانی.
براساس نقطه‌نظرات محققان، ریسک‌ها به‌صورت سلسله‌مراتبی و ساختارمند در گروه‌های مختلف شناسایی و تحلیل می‌شوند. بدین‌منظور لازم است با تمرکز بر محیط پیرامونیِ پروژه‌ها و ویژگی‌ها و مشخصات پروژه‌های مورد مطالعه منشأ عدم قطعیت ساختار شکست ریسک متناسب با پروژه طراحی شود (هیلسون، 2003: 92).
بین مدیریت مؤثر ریسک و موفقیت پروژه رابطۀ مستقیم وجود دارد. طبق ارزیابی انجام‌شده تأثیرگذاری ریسک‌ها بر اهداف پروژه امکان‌پذیر است (بالیو و پرایس،[15] 2003: 261؛ ویسوکی،[16] 2011: 25). طبقه‌بندی ریسک پروژه‌های عمرانی باید براساس هدف پژوهش صورت گیرد. باتوجه‌به مطالعاتی که پژوهشگران انجام داده‌اند، طبقه‌بندی منابع ریسک به‌طورکلی شامل منابع فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی است (تاچوکوا،[17] 2002: 291). در طبقه‌بندی دیگری منابع ریسک بسته به نوع پروژۀ عمرانی به کارفرما، طراحی، پیمانکاران، تأمین‌کنندگان، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و طبیعی تقسیم می‌شوند (السایق،[18] 2008: 432) یا به‌نوعی آنها را در 4 دستۀ مدیریت پروژه، مهندسی، اجرا و تأمین‌کننده طبقه‌بندی کرد نیتو مروتو و روز ویلا،[19] 2011: 225). در گروه‌بندی دیگری منابع ریسک در 6 طبقۀ طراحی، مدیریت ساخت‌وساز، ایمنی ساخت‌وساز، مخاطرات طبیعی، ریسک‌های اقتصادی و ریسک‌های اجتماعی طبقه‌بندی می‌شود (کو و لو،[20] 610:2013). در پژوهش دیکمن 8 دسته ذکر شده است که شامل فنی، مدیریتی، منابع، بهره‌وری، طراحی، پرداخت، مشتری و پیمانکاران می‌شود (دیکمن و همکاران،[21] 2007: 495). در کتاب راهنمای مدیریت ریسک پروژه‌ها در کشور استرالیا، ریسک‌های پروژه به گروه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی - اجتماعی، تکنولوژی، قانونی، بازرگانی و استراتژیکی، محیط زیست، تدارکات و قراردادها و ساختمانی و نگهداری تقسیم‌بندی شده‌اند؛ همچنین ساختار ارائه‌شده در کتاب راهنمای مدیریت ریسک پروژه شامل گروه‌های فنی، خارجی، محیط زیست، سازمانی، مدیریت پروژه، حق عبورها و حق تقدم‌ها، ساختمانی و تنظیمی است (دفتر مدیریت پروژه،[22] 2008: 383). جدول (1) مؤلفه‌های ریسک پروژه‌های عمرانی (ساختمانی) را که پژوهشگران طبقه‌بندی کرده‌اند، نشان می‌دهد.
جدول 1- طبقه‌بندی مؤلفه‌های ریسک پروژه‌های عمرانی از دیدگاه پژوهشگران (ساخته و ساز)
|
نویسنده |
طبقه‌بندی مؤلفه‌های ریسک |
پروژه |
|
ادوارد و بن[23]1998 |
بُعد طبیعی، سیستم آب‌وهوا، زمین، بُعد انسانی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، مالی، حقوقی، بهداشت، مدیریتی، فنی، فرهنگی |
ساخت‌وساز مبتنی بر زمین |
|
زو و همکاران[24] 2007 |
ریسک مشتریان، ریسک طراحی، ریسک پیمانکار، ریسک تأمین‌کنندگان، ریسک دولت، مسائل خارجی |
پروژه‌های ساختمانی در چین |
|
دیکمن و همکاران[25] 2007 |
فنی، مدیریتی، منابع، بهره‌وری، طراحی، پرداخت، مشتری، پیمانکاران |
پروژۀ ساختمانی بین‌المللی |
|
السایق[26] 2008 |
ریسک کارفرما، ریسک طراحی، ریسک پیمانکار، ریسک قراردادها، ریسک تأمین‌کننده، ریسک سیاسی، ریسک فرهنگی، ریسک اقتصادی، ریسک طبیعی |
صنعت ساخت‌وساز در امارات |
|
لی و همکاران[27] 2009 |
طبیعی، سیاسی، حقوقی، اجتماعی، اقتصادی، مالی، فنی، مدیریتی |
پروژۀ کشتی‌سازی |
|
نیتو مروتو و رز ویلا[28] 2011 |
مدیریت ریسک پروژه، ریسک مهندسی، ریسک اجرا، ریسک تأمین‌کننده |
عمران و توسعه |
|
آگویری[29]2012 |
فیزیکی، محیط زیست، طراحی، حمل‌ونقل، مالی، حقوقی، ساخت‌وساز، سیاسی، مدیریت |
ساخت‌وساز ساختمان در کشورهای درحال‌توسعه |
|
کو و لو[30] 2013 |
طراحی مهندسی، ساخت‌وساز، ایمنی ساخت‌وساز، مخاطرات طبیعی، اجتماعی و اقتصادی |
پروژۀ متروپلیتن |
|
خودیر و حمدی[31]2015 |
سیاسی، اقتصادی، داخلی و خارجی |
ساخت‌وساز در کشور مصر |
|
چن و همکاران[32]2017 |
سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، اجرا، عملیاتی، قانون و مقررات |
پروژۀ خط متروی هند به چین |
اهداف پروژه‌ها.
پروژه‌ای دارای هدف مشخص است که با یک‌سری از فعالیت‌ها و وظایف با مصرف منابع به دستاوردهای خود می‌رسد (پروان و همکاران،[33] 2015: 49). موفقیت پروژه شامل هزینه، زمان، ایمنی، مشخصات فنی، ارزش سود، رضایت مشتریان و عملکرد زیست‌محیطی درراستای انتظارات مدیران و افراد است (چان و چان[34]، 2004: 296). در مدیریت پروژه این معیارها بیشتر به‌صورت ترکیبی بیان می‌شوند (دفتر مدیریت پروژه،[35] 2013: 482)؛ لیکن در پروژه‌های شهری با توجه‌به نوع و پیچیدگی آنها نیاز به توسعۀ اهداف پروژه‌ها است و عملکرد نهایی پروژه با آن سنجیده می‌شود. در پژوهش حاضر این موضوع بسط داده شده است.
روش پژوهش.
این پژوهش برحسب هدف، کاربردی و براساس شیوۀ اجرا و گردآوری داده‌ها، توصیفی پیمایشی از نوع هم‌بستگی است. جامعۀ آماری پژوهش شامل مدیران مناطق، معاونین و مسئولین عمرانی، مسئولان برنامه و بودجه، اساتید و خبرگان شهریِ مرتبط است.
برای انتخاب حجم نمونه از نمونه‌گیری هدفمند استفاده شده است. مطابق جامعۀ متخصص مرتبط با موضوع، 45 مدیر، معاون و مسئول مرتبط و متخصص انتخاب شدند. این گزینش باتوجه‌به تعیین ساختار شکست ریسک پروژه‌های عمرانی شهرداری اصفهان ازطریق مصاحبه با سؤالات باز و نیمه‌ساختاریافته و به‌صورت هدفمند انجام گرفته است. درمجموع، داده‌های جمع‌آوری‌شده از مصاحبه‌های صورت‌گرفته در 4 مرحله به شکل کدگذاری اولیه، متمرکز، محوری و تئوریک، کدگذاری و براساس آن ساختار شکست ریسک پروژه‌های شهرداری اصفهان تدوین شد.
برای جمع‌آوری داده‌های مربوط به پژوهش از پرسش‌نامه‌ای استفاده شد که پژوهشگر طراحی کرده بود. پرسش‌نامۀ طراحی‌شده دارای 3 بخش است: بخش نخست به ارائۀ اطلاعات کلی به پاسخ‌دهنده دربارۀ اهداف پژوهش و نحوۀ تکمیل پرسش‌نامه و نیز جمع‌آوری اطلاعات کلی، نظیر منطقه، سابقۀ فعالیت و نوع همکاری در پروژه‌های عمرانی، اختصاص داده شده است. گزینه‌های انتخابی این بخش به‌صورت اسمی تنظیم شده‌اند؛ بخش دوم پرسش‌نامه که گویه‌های آن باتوجه‌به تحقیقات پیشین تنظیم شده، براساس جمع‌آوری اطلاعات دربارۀ فرایندها و دسته‌بندی مؤلفه‌های ریسک تدوین شده است؛ بخش سوم نیز به جمع‌آوری اطلاعات مربوط به ساختار شکست ریسک باتوجه‌به ساختار شکست پروژه‌های عمرانی شهرداری اصفهان با اهداف پروژه‌ها اختصاص یافته است. به‌منظور اندازه‌گیری هریک از گویه‌های پرسش‌نامه در بخش‌های دوم و سوم آن از طیف لیکرت استفاده شده است. متغیرهای اصلی مدل، سازه‌های سطح سوم ساختار شکست ریسک (ابعاد ریسک) و سازه‌های مرتبۀ اول، سازندۀ شاخص‌های اهداف پروژه‌ها محسوب می‌شوند. هریک از این متغیرها (ابعاد) با چند ریسک (پرسش) به‌صورت مصاحبه انجام و اندازه‌گیری شده‌اند.
در این پژوهش با مطالعۀ مناطق شهرداری اصفهان و دسته‌بندی پروژه‌ها براساس حوزه‌های شهری، مطابق با جدول (2) ساختار شکست ریسک پروژه‌ها به دست می‌آید. پروژه‌های عمرانی ازنظر ساختار سازمانی، چرخۀ حیات پروژه و نحوۀ تأیید و تصویب پروژه‌ها، گزارش‌های پروژه، شیوۀ مدیریت، کنترل پروژه، گزارش‌های مالی و بودجه‌بندی پروژه ها و اسناد مرتبط با دسته‌بندی پروژه‌ها بررسی و تحلیل شده‌اند. در ادامه، مستندات مدیریت پروژه و مدیریت ریسک پروژه‌های ساخت مرور و باتوجه‌به برنامه زمانبندی مناطق 15 گانه، شکست کار پروژه‌های شهرداری اصفهان شناسایی شده است.
جدول 2- ساختار شکست ریسک پروژه‌های عمرانی و کدینگ ریسک‌ها (محقق ساخته)
|
ساختار شکست ریسک |
|||||
|
سطح صفر |
سطح یک |
سطح دوم |
سطح سوم |
کدینگ ریسک‌ها |
|
|
ساختار شکست ریسک پروژه‌های عمرانی شهرداری اصفهان |
داخلی |
فنی |
ریسک‌های حاصل از دستۀ مدیریتی |
R1- 5 |
|
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ پیمانکار |
R6-17 |
||||
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ مشاور |
R18- 23 |
||||
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ ایمنی |
R24- 29 |
||||
|
خارجی |
حقوقی |
ریسک‌های حاصل از دستۀ معارضات |
R30- 32 |
||
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ سازمان‌های خدماتی |
R33- 42 |
||||
|
زیست‌محیطی |
ریسک‌های حاصل از دستۀ بلاهای طبیعی در شهر |
R43- 46 |
|||
|
شرایط اقتصادی |
ریسک‌های حاصل از دستۀ بانک و مؤسسات مالی |
R47- 52 |
|||
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ درآمد |
R53- 54 |
||||
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ رکود و تورم |
R55- 56 |
||||
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ بیمه و مالیات |
R57- 60 |
||||
|
سیاسی |
ریسک‌های حاصل از دستۀ شورای شهر |
R61- 63 |
|||
|
قوانین و |
ریسک‌های حاصل از دستۀ شهرهای خواهرخوانده |
R64- 65 |
|||
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ نظام‌مهندسی |
R66- 67 |
||||
|
مدیریت پروژه |
پدیدآوری |
ریسک‌های حاصل از دستۀ انجام مطالعات توجیهی |
R68 |
||
|
ریسک‌های حاصل از دسته تصویب پروژه |
R69- 70 |
||||
|
طراحـی |
ریسک‌های حاصل از دستۀ جمع‌آوری الزامات |
R71- 78 |
|||
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ طراحی فاز صفر |
R79- 80 |
||||
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ طراحی و تصویب طراحی فاز 1 |
R81- 87 |
||||
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ طراحی و تصویب طراحی فاز 2 |
R88- 92 |
||||
|
تأمین اعتبار |
ریسک‌های حاصل از دستۀ تعهد و تأمین اعتبار پروژه |
R93-96 |
|||
|
تملک – آزادسازی |
ریسک‌های حاصل از دستۀ آزادسازی توافقات و تخریب |
R97- 99 |
|||
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ آزادسازی معارضات و مجوزها |
R100- 105 |
||||
|
اجـرا |
ریسک‌های حاصل از دستۀ مناقصات |
R106- 108 |
|||
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ اجرایی کارفرما |
R109- 119 |
||||
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ ریسک اجرایی پیمانکار (بر مبنای ریسک عمرانی) |
R120- 123 |
||||
|
بهره‌برداری |
ریسک‌های حاصل از دستۀ تجهیز پروژه |
R124- 125 |
|||
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ بهره‌برداری پروژه |
R126- 128 |
||||
فرضیات پژوهش.
باتوجه‌به پیشینه‌های صورت‌گرفته و در چارچوب مدل مفهومی با نظر و تجربۀ متخصصان، 28 فرضیۀ اصلی و 131 فرضیۀ فرعی طبق جدول (3) تدوین شد.
جدول 3- فرضیه‌های پژوهش
|
فرضیه‌های پژوهش |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ آزادسازی توافقات و تخریب بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ آزادسازی معارضات و مجوزها بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ انجام مطالعات توجیهی بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ بلاهای طبیعی بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ ایمنی بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ بانک و مؤسسات مالی بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ بیمه و مالیات بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ تصویب پروژه بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ تعهد و تأمین اعتبار بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ جمع‌آوری الزامات بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ درآمد بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ رکود و تورم بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ اجرایی کارفرما بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ اجرایی پیمانکار بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ بهره‌برداری پروژه بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ تجهیز پروژه بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ سازمان‌های خدماتی بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ شهرهای خواهرخوانده بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ شورای شهر بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ طراحی و تصویب طراحی فاز 1 بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ طراحی و تصویب طراحی فاز 2 بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ طراحی فاز صفر بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ مدیریتی بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ مشاور بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ معارضات بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ مناقصات بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ نظام‌مهندسی بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
|
ریسک‌های حاصل از دستۀ پیمانکار بر اهداف پروژه‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد. |
یافته‌ها.
این پژوهش با به‌کارگیری رویکرد مدل‌سازی معادلۀ ساختاری برای سنجش تأثیر ابعاد ریسک بر اهداف پروژه‌های عمرانی شهرداری اصفهان تلاش کرده است. در این راستا به‌منظور تحلیل داده‌ها از شیوۀ مدل‌سازی معادلۀ ساختاری با روش حداقل مربعات جزئی و نرم‌افزار اسمارت پی‌ال‌اس استفاده شده است. مطابق این روش در مرحلۀ اول از رویکرد تکرار شاخص‌ها برای به دست آوردن امتیازات سازه‌های مرتبۀ اول استفاده شد و در مرحلۀ دوم سازه‌های مرتبۀ اول به‌منزلۀ شاخص‌های سازه‌های مرتبۀ دوم به کار گرفته شد؛ بدین‌ترتیب سایر متغیرهای پنهان ورودی (ریسک‌ها) اجازه یافتند تا در تعریف واریانس متغیر دورنزا یا وابسته مشارکت داشته باشند (هیر و همکاران،[36] 2016: 327). در مرحلۀ اول پس از واردکردن مدل مفهومی و اطلاعات حاصل از پرسش‌نامه‌ها در نرم‌افزار پی‌ال‌اس و اجرای الگوریتم بوت استرپ، نتایج مطابق شکل (1) به دست آمد. شکل (2) نیز مرحلۀ دوم از رویکرد دومرحله‌ای برای مدل ارائه‌شده در پژوهش را نشان می‌دهد. آزمون‌های حاصل‌شده به شرح زیر است:
آزمون نرمال‌بودن توزیع داده‌های پژوهش.
برای بررسی نرمال‌بودن متغیرهای اصلی پژوهش از آزمون کولموگروف اسمیرنف استفاده شد. نتیجۀ آزمون مقدار سطح معناداری مطابق با جدول (4) در تمامی متغیرهای سطح سوم ساختار شکست ریسک پروژه‌های عمرانی بالاتر از 05/0 را نشان می‌دهد؛ بنابراین 28 متغیر تأیید شدند.
جدول 4- آزمونکلموگروفاسمیرنوفبرایبررسینرمال
|
متغیرهای پژوهش |
سطح معناداری |
توزیع نرمال |
|
مدیریتی |
0.599 |
دارد |
|
پیمانکار |
0.221 |
دارد |
|
مشاور |
0.054 |
دارد |
|
ایمنی |
0.055 |
دارد |
|
معارضات |
0.098 |
دارد |
|
سازمان‌های خدماتی |
0.602 |
دارد |
|
بلاهای طبیعی |
0.287 |
دارد |
|
بانک و مؤسسات مالی |
0.055 |
دارد |
|
درآمد |
0.527 |
دارد |
|
رکود و تورم |
0.093 |
دارد |
|
تصویب پروژه |
0.376 |
دارد |
|
جمع‌آوری الزامات |
0.148 |
دارد |
|
طراحی و تصویب طراحی فاز صفر |
0.520 |
دارد |
|
طراحی و تصویب طراحی فاز 1 |
0.322 |
دارد |
|
طراحی و تصویب طراحی فاز 2 |
0.141 |
دارد |
|
تعهد و تأمین اعتبار |
0.365 |
دارد |
|
آزادسازی حاصل از توافقات و تخریب |
0.187 |
دارد |
|
آزادسازی حاصل از معارضات و مجوزها |
0.055 |
دارد |
|
مناقصات |
0.274 |
دارد |
|
اجرایی حاصل از کارفرما |
0.4 |
دارد |
|
انجام مطالعات توجیهی |
0.708 |
دارد |
|
نظام‌مهندسی |
0.499 |
دارد |
|
شهرهای خواهرخوانده |
0.297 |
دارد |
|
اهداف پروژه‌ها |
0.418 |
دارد |
|
بهره برداری از پروژه |
0.181 |
دارد |
|
شورای شهر |
0.114 |
دارد |
|
بیمه و مالیات |
0.546 |
دارد |
|
اجرای حاصل از پیمانکار |
0.365 |
دارد |
|
تجهیز پروژه |
0.373 |
دارد |
روایی و پایایی ابزار اندازه‌گیری.
به‌منظور مطالعۀ روایی اولیۀ پرسش‌نامه، سؤالات آن با بهره‌گیری از نظرات و راهنمایی‌های صاحب‌نظران بررسی شد. پس از تدوین پیش‌نویس، ابتدا پرسش‌نامه به 5 نفر از کارشناسان متخصص شهرداری اصفهان کهپژوهش‌هایی را دربارۀ مدیریت ریسک در پروژه‌های عمرانی یا شهری انجام داده بودند، ارائه شد. بعد از انجام اصلاحاتی پرسش‌نامه برای بازبینی و تصدیق در اختیار 15 نفر از اساتید دانشگاه قرار گرفت و درنهایت، اعتبار محتوایی و صوری ابزار اندازه‌گیری پژوهش تأیید شد. معیارها و حدود پذیرش برای بررسی روایی و پایایی یک مدل اندازه‌گیری انعکاسی در حوزۀ مدل‌سازی معادلات ساختاری باید پایایی مرکب حداقل 0.7 و بار بیرونی روایی هم‌گرا حداقل 0.7 و حداقل واریانس استخراج شده 0.5 باشد و در معیار روایی واگرا می‌باید ریشۀ دوم میانگین استخراج‌شدۀ هر سازه از بالاترین مقدار هم‌بستگی آن سازه با دیگر سازه‌ها بیشتر باشد. (همان:341).
شاخص پایایی مرکب.
عامل دیگری که در ارزیابی قابلیت اطمینان سازگاری درونی مدل بررسی می‌شود، قابلیت اطمینان مرکب است. مقدار این ضریب نیز از 0 تا 1 متغیر است. مقادیر بالاتر از 7/0 پذیرفته و مقادیر کمتر از 6/0 نامطلوب ارزیابی می‌شود (چین،[37] 1998: 178)؛ علاوه‌براین برای حصول اطمینان از شاخص قابلیت اطمینان ، کلیۀ بارهای عاملی شاخص‌ها باید بزرگ‌تر از مقدار 7/0 و حداقل در سطح 05/0 معنی‌دار باشند (ورتز و همکاران،[38] 1974: 26)؛ بدین‌منظور باید از خروجی تحلیل بوت استرپ و آمارۀ تی موجود در خروجی گزارش مربوط استفاده کرد که باتوجه‌به نتایجِ به‌دست‌آمده از جدول (5) برازش مدل مناسب است.
جدول 5- بررسی شاخص قابلیت اطمینان مرکب
|
متغییر های پژوهش |
CR |
متغییر های پژوهش |
CR |
|
اجرایی حاصل از کارفرما |
0.968 |
مدیریتی |
0.864 |
|
مشاور |
0.870 |
طراحی و تصویب طراحی فاز صفر |
0.894 |
|
تصویب پروژه |
0.946 |
سازمان‌های خدماتی |
0.904 |
|
بانک و مؤسسات مالی |
0.794 |
رکود و تورم |
0.884 |
|
شورای شهر |
0.948 |
اهداف پروژه‌ها |
0.994 |
|
تعهد و تأمین اعتبار |
0.910 |
مناقصات |
0.939 |
|
پیمانکار |
0.922 |
اجرای حاصل از پیمانکار |
0.911 |
|
بلاهای طبیعی |
0.924 |
آزادسازی حاصل از توافقات و تخریب |
0.891 |
|
معارضات |
0.934 |
شهرهای خواهرخوانده |
0.885 |
|
درآمد |
0.894 |
آزادسازی حاصل از معارضات و مجوزها |
0.757 |
|
نظام‌مهندسی |
0.896 |
تجهیز پروژه |
0.946 |
|
بهره برداری پروژه |
0.893 |
طراحی و تصویب طراحی فاز 1 |
0.949 |
|
انجام مطالعات توجیهی |
1 |
ایمنی |
0.753 |
|
جمع‌آوری الزامات |
0.938 |
طراحی و تصویب طراحی فاز 2 |
0.941 |
|
بیمه و مالیات |
0.861 |
شاخص آلفای کرونباخ.
عامل دیگر در ارزیابی قابلیت اطمینان سازگاری درونی مدل، آلفای کرونباخ است. مقدار این ضریب از 0 تا 1 متغیر است. مقادیر بالاتر از 7/0 پذیرفته و مقادیر کمتر از 6/0 نامطلوب ارزیابی می‌شود (کرونباخ، 1951: 301). باتوجه‌به نتایج جدول (6) مقادیر کلیۀ متغیرها بالاتر از 7/0 است.
جدول 6- نتایج تحلیل پایایی روایی و پایایی مدل اندازه‌گیری
|
متغییرهای سطح سوم ساختار شکست ریسک |
آلفای کرونباخ |
AVE |
سؤالات (ریسک‌ها) |
بار عاملی |
متغییرهای سطح سوم ساختار شکست ریسک |
آلفای کرونباخ |
AVE |
سؤالات (ریسک‌ها) |
بار عاملی |
متغییرهای سطح سوم ساختار شکست ریسک |
آلفای کرونباخ |
AVE |
سؤالات (ریسک‌ها) |
بار عاملی |
|
ریسک اجرای حاصل از پیمانکار |
0.96 |
0.73 |
R109 |
0.71 |
مناقصات |
0.9 |
0.83 |
R106 |
0.93 |
شهرهای خواهر خوانده |
0.74 |
0.79 |
R64 |
0.91 |
|
R110 |
0.84 |
R107 |
0.85 |
R65 |
0.86 |
|||||||||
|
R111 |
0.84 |
R108 |
0.95 |
آزادسازی حاصل از معارضات و مجوزها |
0.85 |
0.56 |
R100 |
0.43 |
||||||
|
R112 |
0.82 |
ریسک اجرای حاصل از کارفرما |
0.86 |
0.72 |
R120 |
0.82 |
R101 |
0.43 |
||||||
|
R113 |
0.81 |
R121 |
0.87 |
R102 |
0.43 |
|||||||||
|
R114 |
0.93 |
R122 |
0.76 |
R103 |
0.46 |
|||||||||
|
R115 |
0.92 |
R123 |
0.92 |
R104 |
0.85 |
|||||||||
|
R116 |
0.78 |
آزادسازی حاصل از توافقات و تخریب |
0.81 |
0.73 |
R97 |
0.9 |
R105 |
0.85 |
||||||
|
R117 |
0.91 |
R98 |
0.74 |
ریسک حاصل از تجهیز |
0.88 |
0.89 |
R124 |
0.94 |
||||||
|
R118 |
0.88 |
R99 |
0.91 |
R125 |
0.95 |
|||||||||
|
R119 |
0.93 |
معارضات |
0.89 |
0.82 |
R30 |
0.88 |
طراحی و تصویب طراحی فاز 1 |
0.93 |
0.72 |
R81 |
0.8 |
|||
|
مشاور |
0.88 |
0.59 |
R16 |
0.63 |
R31 |
0.88 |
R82 |
0.82 |
||||||
|
R18 |
0.72 |
R32 |
0.95 |
R83 |
0.9 |
|||||||||
|
R19 |
0.69 |
درآمد |
0.76 |
0.8 |
R53 |
0.92 |
R84 |
0.87 |
||||||
|
R20 |
0.72 |
R54 |
0.87 |
R85 |
0.88 |
|||||||||
|
R21 |
0.66 |
نظام مهندسی |
0.77 |
0.81 |
R66 |
0.91 |
R86 |
0.78 |
||||||
|
R22 |
0.8 |
R67 |
0.88 |
R87 |
0.89 |
|||||||||
|
R23 |
0.66 |
مدیریتی |
0.78 |
0.59 |
R1 |
0.91 |
ایمنی |
0.85 |
0.56 |
R24 |
0.43 |
|||
|
بانک و مؤسسات مالی |
0.85 |
0.5 |
R47 |
0.51 |
R2 |
0.46 |
R25 |
0.41 |
||||||
|
R48 |
0.48 |
R3 |
0.98 |
R26 |
0.44 |
|||||||||
|
R49 |
0.51 |
R4 |
0.25 |
R27 |
0.44 |
|||||||||
|
R50 |
0.52 |
R5 |
0.95 |
R28 |
0.87 |
|||||||||
|
R51 |
0.86 |
طراحی و تصویب طراحی فاز صفر |
0.76 |
0.8 |
R79 |
0.9 |
R29 |
0.84 |
||||||
|
R52 |
0.8 |
R80 |
0.89 |
طراحی و تصویب طراحی |
0.92 |
0.76 |
R88 |
0.86 |
||||||
|
شوراء شهر |
0.91 |
0.86 |
R61 |
0.92 |
سازمان‌های خدماتی |
0.87 |
0.5 |
R33 |
0.64 |
R89 |
0.92 |
|||
|
R62 |
0.88 |
R34 |
0.7 |
R90 |
0.95 |
|||||||||
|
R63 |
0.96 |
R35 |
0.8 |
R91 |
0.8 |
|||||||||
|
تعهد و تأمین اعتبار |
0.86 |
0.71 |
R93 |
0.83 |
R36 |
0.9 |
R92 |
0.8 |
||||||
|
R94 |
0.86 |
R37 |
0.4 |
ریسک حاصل از بهره‌برداری |
0.81 |
0.74 |
R126 |
0.92 |
||||||
|
R95 |
0.76 |
R38 |
0.21 |
R127 |
0.7 |
|||||||||
|
R96 |
0.91 |
R39 |
0.73 |
R128 |
0.93 |
|||||||||
|
پیمانکار |
0.86 |
0.62 |
R10 |
0.92 |
R40 |
0.8 |
جمع‌آوری الزامات |
0.92 |
0.66 |
R71 |
0.86 |
|||
|
R11 |
-0.8 |
R41 |
0.75 |
R72 |
0.7 |
|||||||||
|
R12 |
0.74 |
R42 |
0.62 |
R73 |
0.91 |
|||||||||
|
R13 |
0.42 |
رکود و تورم |
0.73 |
0.79 |
R55 |
0.89 |
R74 |
0.75 |
||||||
|
R14 |
0.84 |
R56 |
0.8 |
R75 |
0.91 |
|||||||||
|
R15 |
0.7 |
اهداف پروژه‌ها |
0.99 |
0.96 |
citizensatisfaction |
0.98 |
R76 |
0.91 |
||||||
|
R17 |
0.7 |
cost |
0.99 |
R77 |
0.81 |
|||||||||
|
R6 |
0.78 |
quality |
0.99 |
R78 |
0.54 |
|||||||||
|
R7 |
0.8 |
safety |
0.98 |
بیمه و مالیات |
0.78 |
0.6 |
R57 |
0.73 |
||||||
|
R8 |
0.86 |
scope |
0.95 |
R58 |
0.76 |
|||||||||
|
R9 |
0.84 |
R59 |
0.86 |
|||||||||||
|
بلاهای طبیعی |
0.89 |
0.82 |
R43 |
0.94 |
time |
0.99 |
R60 |
0.75 |
||||||
|
R44 |
0.8 |
تصویب پروژه |
0.88 |
0.89 |
R69 |
0.94 |
||||||||
|
R45 |
0.93 |
انجام مطالعات توجیهی |
1 |
1 |
R68 |
1 |
R70 |
0.94 |
||||||
|
R46 |
0.7 |
نتایج تحلیل عاملی تأییدی در جدول (5) نشان‌دهندۀ آن است که نشانگرها ساختارهای عاملی مناسبی را برای اندازه‌گیری ابعاد مورد مطالعه در مدل پژوهش فراهم آورده‌اند. برای اعتبار هم‌گرایی از معیار ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻭﺍﺭﯾﺎﻧﺲ ﺍﺳﺘﺨﺮﺍﺟﯽ استفاده شده است. مقدار این ضریب از 0 تا 1 متغیر است و مقادیر بالاتر از 5 / 0 پذیرفته می‌شود. باتوجه‌به نتایج مدل، اعتبار هم‌گرایی متغیرها بالاتر از 5/0 است. برای تأیید روایی ابزار اندازه‌گیری علاوه‌بر روایی سازه از 2 شاخص روایی هم‌گرا و واگرا استفاده شده است. نتایجِ به‌دست‌آمده از روایی هم‌گرا نشان می‌دهد شاخص‌های هر سازه با یکدیگر هم‌بستگی زیادی دارند.
شاخص فورنل و لارکر (روایی واگرا).
روایی واگرا میزان رابطۀ یک سازه با شاخص‌هایش در مقایسه با رابطۀ آن سازه با سایر سازه‌هاست؛ به‌طوری‌که روایی واگرای پذیرفتنی یک مدل حاکی از آن است که یک سازه در مدل با شاخص‌های خود تعامل بیشتری دارد تا با سازه‌های دیگر. فورنل و لارکر[39] (1981) بیان می‌کنند روایی واگرا وقتی در سطح پذیرش است که میزان ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻭﺍﺭﯾﺎﻧﺲ ﺍﺳﺘﺨﺮﺍﺟﯽ برای یک سازه بیشتر از واریانس اشتراکی بین آن سازه و سازه‌های دیگر در مدل باشد. در روش فورنل و لارکر برای سنجش روایی واگرا مقدار جذر ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻭﺍﺭﯾﺎﻧﺲ ﺍﺳﺘﺨﺮﺍﺟﯽ متغیرهای پنهان مرتبۀ اول باید از مقدار هم‌بستگی میان آنها بیشتر باشد (فورنل و لارکر،1981: 40).
باتوجه‌به اینکه مقادیر روی قطر اصلی جذر، مقادیر ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻭﺍﺭﯾﺎﻧﺲ ﺍﺳﺘﺨﺮﺍﺟﯽ متغیرهای پنهان مرتبۀ اول و مقادیر زیر قطر اصلی، هم‌بستگی میان متغیرهاست، از نتایج مشاهده می‌شود که مقادیر قطر اصلی از مقادیر زیر آن بیشتر است و این امر روایی واگرای مناسب و برازش خوب مدل اندازه‌گیری را نشان می‌دهد.
نتایج تحلیل روایی تشخیصی مدل اندازه‌گیری.
براساس مطالب مطرح‌شده و نتایج حاصل از خروجی‌های نرم‌افزار اسمارت پی‌ال‌اس ابزار اندازه‌گیری از پایایی و روایی (سازه، هم‌گرا و واگرا) مناسب برخوردارند. شکل‌های (1) و (2) روایت‌های مختلفی از مدل ساختاری برازش‌یافته است که مبنای آزمون فرضیه‌های پژوهش قرار می‌گیرد؛ اما پیش‌تر باید از کیفیت یا اعتبار مدل برازش‌یافته اطمینان حاصل کرد.
برازش کلی مدل.
معیار نیکویی برازش، مربوط به برازش کلی مدل الگوی تخصیص منابع است. ملاک کلی برازش با محاسبۀ میانگین هندسی اشتراک و ضریب تعیین از رابطۀ 1 به دست آمد.
|
(1) |
این شاخص بین 0 تا 1 قرار دارد و مقادیر نزدیک به یک کیفیت مناسب مدل را نشان می‌دهند. وتزلس و همکاران[40] در سال 2009، 3 مقدار 0.01 و 0.25 و 0.36 را به‌منزلۀ مقادیر ضعیف، متوسط و قوی برای معیار نیکویی برازش معرفی کرده‌اند. باتوجه‌به ضرایب ملاک‌های مطرح‌شده برای معیار نیکویی برازش می‌توان نتیجه گرفت که برازش کلی با ضریب 0.753 تأیید شد.
بررسی ضریب تعیین R2: ضریب تعیین، ارتباط بین مقدار واریانس شرح‌داده‌شدۀ یک متغیر نهفته را با مقدار کل واریانس آن می‌سنجد (تننهاوس و همکاران،[41] 2005: 165). شاخص ارزیابی، مقادیر نزدیک به 0.67 را مطلوب، نزدیک به 0.33 را معمولی و نزدیک به 0.19 را ضعیف تعیین می‌کند؛ بر این اساس، ضریب تعیین مدل با ضریب 0.789 مطلوب است.
R2= 0.789 avrage (Comunalitie) = 0.718 GOF=√0.789*0.718=0.753
آزمون بررسی اعتبار اشتراک.
در این آزمون SSO مجموع مجذورات مشاهدات برای هر بلوک متغیر پنهان و SSE مجموع مجذور خطاهای پیش‌بینی برای هر بلوک متغییر پنهان است. SSE/SSO نیز شاخص اعتبار اشتراک را نشان می‌دهد و مدل اندازه‌گیری کیفیت مناسب را دارد.
شکل 1- ضرایب عاملی و ضریب مسیر مدل مفهومی پژوهش
شکل 2- مدل پژوهش در حالت معناداری ضرایب مدل
تحلیل معناداری ضرایب مسیر در مدل.
بعد از حصول اطمینان از مناسب‌بودن برازش مدل، فرضیات پژوهش بررسی شد. باتوجه‌به شکل‌های (1) و (2) برای آزمون معناداری فرضیه‌ها از 2 شاخص ضرایب مسیر و ضرایب معنی‌داری (t)استفاده شد. اگر ضرایب معنی‌داری (t )بین متغیرها بیشتر از 96/1 باشد، فرضیه تأیید و اگر ضرایب معناداری بین متغیرها کمتراز 96/1 باشد، فرضیه رد می‌شود. باتوجه‌به شکل (2) یافته‌های استنباطی در این مقاله براساس فرضیات تنظیم و با استفاده از مدل‌سازی معادلات ساختاری واریانس محور (PLS) طبق جدول (7) بررسی شد. ضرایب اثر برآورد‌شده در جدول (7) نشان‌دهندۀ مؤثربودن یا نبودن هر مؤلفه است. در ستون اول مقدار ضریب اثر استاندارد و به‌ترتیب سطح معناداری و درنهایت، نتیجۀ فرضیه گزارش شده است. همان‌طور که در جدول (7) مشاهده می‌شود، باتوجه‌به اینکه مقدار (t) تأثیر فرضیه‌های اصلی، شامل ریسک‌های حاصل از دسته‌های آزادسازی توافقات و تخریب، آزادسازی معارضات و مجوزها، انجام مطالعات توجیهی، بلاهای طبیعی، ایمنی، بانک و مؤسسات مالی، بیمه و مالیات، تصویب پروژه ، تعهد و تأمین اعتبار، جمع‌آوری الزامات، درآمد، رکود و تورم، اجرایی کارفرما، اجرایی پیمانکار، بهره‌برداری پروژه، تجهیز پروژه سازمان‌های خدماتی، شهرهای خواهرخوانده، شورای شهر، طراحی و تصویب طراحی فاز صفر، طراحی و تصویب طراحی فاز یک، طراحی فاز دو، مدیریتی، مشاور، معارضات، مناقصات، نظام‌مهندسی و پیمانکار بر اهداف پروژه‌ها بیشتر از 96/1 و معنادار بوده، تأثیر آنها تأیید شده است.
جدول 7- بررسی فرضیات پژوهش در معادلات ساختاری
|
نتیجۀ فرضیه |
سطح معناداری |
ضریب اثر |
فرضیه‌های پژوهش |
|
تأیید |
2.094 |
0.589 |
دستۀ آزادسازی توافقات و تخریب -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
2.812 |
0.902 |
دستۀ آزادسازی معارضات و مجوزها -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
49.490 |
0.945 |
دستۀ انجام مطالعات توجیهی-> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
2.038 |
0.478 |
دستۀ بلاهای طبیعی -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
7.001 |
0.652 |
دستۀ ایمنی -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
2.630 |
0.530 |
دستۀ بانک و مؤسسات مالی -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
3.278 |
0.339 |
دستۀ بیمه و مالیات -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
16.26 |
0.874 |
دستۀ تصویب پروژه -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
2.059 |
0.666 |
دستۀ تعهد و تأمین اعتبار -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
25.10 |
0.932 |
دستۀ جمع‌آوری الزامات -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
2.114 |
0.720 |
دستۀ درآمد -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
4.103 |
0.657 |
دستۀ رکود و تورم -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
2.157 |
0.387 |
دستۀ اجرایی کارفرما -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
2.020 |
0.762 |
دستۀ اجرایی پیمانکار -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
2.063 |
0.824 |
دستۀ بهره‌برداری پروژه -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
3.428 |
0.452 |
دستۀ تجهیز پروژه -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
4.951 |
0.527 |
دستۀ سازمان‌های خدماتی -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
4.02 |
0.658 |
دستۀ شهرهای خواهرخوانده -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
5.90 |
0.745 |
دستۀ شورای شهر -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
17.53 |
1.041 |
دستۀ طراحی و تصویب طراحی فاز 1 -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
2.527 |
0.368 |
دستۀ طراحی و تصویب طراحی فاز 2 -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
2.677 |
0.560 |
دستۀ طراحی فاز صفر -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
1.977 |
1.633 |
دستۀ مدیریتی -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
26.59 |
0.938 |
دستۀ مشاور -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
2.048 |
0.715 |
دستۀ معارضات -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
2.099 |
0.773 |
دستۀ مناقصات -> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
2.824 |
0.955 |
دستۀ نظام‌مهندسی-> اهداف پروژه‌ها |
|
تأیید |
2.323 |
0.282 |
دستۀ پیمانکار -> اهداف پروژه‌ها |
نتیجه‌گیری.
در این پژوهش سعی بر آن بود تا تأثیر مؤلفه‌های سطح سوم ساختار شکست ریسک (ابعاد ریسک) پروژه‌های عمرانی شهرداری اصفهان، شامل مشاور، تصویب پروژه، بانک و مؤسسات مالی، شورای شهر، تعهد و تأمین اعتبار، پیمانکار، بلاهای طبیعی، معارضات، درآمد، نظام‌مهندسی، ریسک حاصل از بهره‌برداری، انجام مطالعات توجیهی، جمع‌آوری الزامات، بیمه و مالیات، مدیریتی، طراحی فاز صفر، سازمان‌های خدماتی، رکود و تورم، مناقصات، ریسک اجرایی حاصل از پیمانکار، آزادسازی حاصل از توافقات و تخریب، شهرهای خواهرخوانده و آزاد سازی حاصل از معارضات و مجوزها بر عملکرد کلی اهداف پروژه های عمرانی بررسی شود. باتوجه‌به تحلیل‌های صورت‌گرفته از 131 فرضیۀ فرعی که در 28 دسته فرضیۀ اصلی ارائه شده‌اند، براساس مقدار (t) در فرضیه‌های فرعی، شامل تأثیر ریسک‌های حاصل از دستۀ مشاور بر اهداف پروژه‌ها، ریسک‌های حاصل از دستۀ سازمان‌های خدماتی بر طراحی فاز صفر، ریسک‌های حاصل از دستۀ بلاهای طبیعی بر آزادسازی حاصل از معارضات و مجوزها، ریسک‌های حاصل از دستۀ مشاور بر طراحی فاز صفر، ریسک‌های حاصل از دستۀ درآمد بر طراحی فاز صفر، ریسک‌های حاصل از دستۀ سازمان‌های خدماتی بر نظام‌مهندسی، ریسک‌های حاصل از دستۀ آزادسازی حاصل از توافقات و تخریب بر تصویب پروژه، ریسک‌های حاصل از دستۀ مشاور بر نظام‌مهندسی، ریسک‌های حاصل از دستۀ درآمد بر نظام‌مهندسی، ریسک‌های حاصل از دستۀ اجرایی پیمانکار بر تصویب پروژه، ریسک‌های حاصل از دستۀ مناقصات بر آزادسازی حاصل از توافقات و تخریب، ریسک‌های حاصل از دستۀ مناقصات بر ریسک اجرایی حاصل از پیمانکار، ریسک‌های حاصل از دستۀ مدیریتی بر آزادسازی حاصل از توافقات و تخریب، ریسک‌های حاصل از دستۀ بلاهای طبیعی بر بانک و مؤسسات مالی، ریسک‌های حاصل از دستۀ پیمانکار بر ریسک حاصل از تجهیز، ریسک‌های حاصل از دستۀ بلاهای طبیعی بر معارضات، ریسک‌های حاصل از دستۀ مدیریتی بر ریسک اجرایی حاصل از پیمانکار، ریسک‌های حاصل از دستۀ بانک و مؤسسات مالی بر آزادسازی حاصل از معارضات و مجوزها، ریسک‌های حاصل از دستۀ معارضات بر آزادسازی حاصل از معارضات و مجوزها، ریسک‌های حاصل از دستۀ بیمه و مالیات بر ایمنی شهرهای خواهرخوانده بر جمع‌آوری الزامات، ریسک‌های حاصل از دستۀ شورای شهر بر رکود و تورم، ریسک‌های حاصل از دستۀ اجرایی پیمانکار بر آزادسازی حاصل از توافقات و تخریب، ریسک‌های حاصل از دستۀ شورای شهر بر جمع‌آوری الزامات، ریسک‌های حاصل از دستۀ شورای شهر بر ریسک حاصل از بهره‌برداری، ریسک‌های حاصل از دستۀ نظام‌مهندسی بر طراحی فاز صفر، ریسک‌های حاصل از دستۀ بلاهای طبیعی بر ایمنی، ریسک‌های حاصل از دستۀ درآمد بر سازمان‌های خدماتی، ریسک‌های حاصل از دستۀ طراحی و تصویب طراحی فاز 1 بر طراحی و تصویب طراحی فاز 2، ریسک‌های حاصل از دستۀ درآمد بر مشاور، ریسک‌های حاصل از دستۀ مشاور بر سازمان‌های خدماتی، ریسک‌های حاصل از دستۀ بانک و مؤسسات مالی بر معارضات، بیشتر از 96/1 و معنادار بوده‌اند و 99 فرضیۀ دیگر باتوجه‌به اینکه مقدار تی- ولیو آنها کمتر از 96/1 است، معنادار نبودند و تأثیر آنها تأیید نشد. همـان‌طور کـه مشـخص اسـت، براساس ضرایب مسیر، در سطح سوم ساختار شکست ریسک مشخص شد ریسک‌های حاصل از دستۀ مشاور بر اهداف پروژه‌ها، طراحی فاز صفر پروژه‌ها، نظام‌مهندسی و سازمان‌های خدماتی تأثیر دارد و بیشترین تأثیر به ریسک‌های حاصل از دستۀ پیمانکار بر ریسک حاصل از تجهیز، مشاور بر سازمان‌های خدماتی، بانک و مؤسسات مالی بر معارضات، معارضات بر آزادسازی حاصل از معارضات و مجوزها، طراحی و تصویب طراحی فاز 1 بر طراحی و تصویب طراحی فاز 2 مربوط می‌شود. رومینا و ممیزان (1394) طی پژوهش خود با نام «انواع ریسک در پروژه‌های نوسازی و بازسازی بافت‌های فرسودۀ شهری، مطالعۀ موردی: طرح مجد مشهد» بیان می‌کنند ریسک‌های نقش‌آفرین در بازسازی بافت فرسودۀ طرح مجد عبارت‌اند از: ریسک‌های مالی و اقتصادی، فنی، اجتماعی، سیاسی و زیست‌محیطی. پس از تجزیه‌وتحلیل، ریسک مالی و اقتصادی دارای بیشترین میزان اثرگذاری و ریسک زیست‌محیطی دارای کمترین میزان ریسک در پروژۀ مربوط است. نتایج این پژوهش با مطالعۀ حاضر همسو بوده است؛ همچنین نصیرپور و همکاران (1395) در طی پژوهش خود با نام «شناسایی و رتبه‌بندی ریسک‌های پروژۀ عمرانی براساس ابعاد پایداری با استفاده از تصمیم‌گیری چند شاخصه فازی» به این نتیجه رسیدندکه مسئلۀ پایداری توجه به ریسک‌های بُعد زیست‌محیطی و اجتماعی در پژوهش‌ها کمتر وارد شده است.
جانینگ و همکاران[42] (2017) در پژوهشی با نام «بهبود ارزیابی و تحلیل ریسک‌های امکان‌سنجی مالی پروژه‌های مهندسی و بین‌المللی» عنوان می‌کنند که تمرکز بر پارامترهایی ازقبیل درآمد، فروش و انتظارات منجر به بهبود ارزیابی ریسک پروژه‌ها می‌شود و این تحقیق درواقع به همان نقش و تأثیر ریسک‌های مالی که در مطالعۀ حاضر جزو ریسک‌های تأییدشده است، اشاره دارد.
شیا و همکاران[43] (2013) طی پژوهش خود با عنوان «ارزیابی قابلیت مدیریت ریسک پیمانکاران در پروژه‌های مترو در کشور چین» مطرح می‌کنند قابلیت مدیریت ریسک پیمانکار می‌تواند در حد مابین و متوسط باشد؛ بااین‌حال، نگرش پیمانکاران مدیریت ریسک نسبتاً کمتر از ریسک حاصل از بهره‌برداری پروژه است. در مطالعۀ حاضر نیز بیشترین تأثیر را ریسک‌های حاصل از دسته‌های پیمانکار به خود اختصاص داده‌اند.
زو و همکاران (2007) در مطالعۀ خود ریسک‌های اجرای پیمانکار را دارای بیشترین تأثیر می‌دانند که در پژوهش حاضر نیز جزء ریسک‌های تأییدشده است. در مطالعۀ چن و همکاران (2017) بیشترین تأثیر به ریسک‌های سیاسی و مرحلۀ اجرا متعلق است که با نتایج پژوهش حاضر همخوانی دارد.
این بدان معناست که استقرار نظام مدیریت ریسک در پروژه‌ها مستقیماً سبب بهبود اهداف پروژه‌ها خواهد شد و پروژه‌ها به‌منظور بهبود شاخص‌های اهداف، شامل حداقل زمان، بالاترین کیفیت، محدودۀ مناسب، ایمنی بالا، کمترین هزینه و ارتقای رضایت شهروندان، مد نظر قرار گیرند. در مطالعۀ دیگری با عنوان «ارزیابی و رتبه‌بندی ریسک‌های ایمنی پروژه‌های عمرانی شهرداری اصفهان» که بُعد ایمنی را با تکنیک تاکسونومی و رویکرد ساختار شکست ریسک بررسی کرده، نتیجه‌گیری شده است که باتوجه‌به فاکتورهای ریسک به‌دست‌آمده در پروژه‌های عمرانی شهرداری اصفهان، ریسک‌های ایمنی بسیار اهمیت دارند و بهبـود ایمنـی در پروژه‌های شهری همچنـان یکـی از اولویت‌های اصلی کلان‌شهرها محسوب می‌شود؛ همچنین این ریسک‌ها با در نظر گرفتن اثراتشان به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم روی اهداف پروژه تأثیر می‌گذارند (نادعلی و همکاران، 1397 و ب: 23). مطالعۀ حاضر با نتایج این پژوهش نیز در یک راستا قرار دارند.
پیشنهاد برای پژوهش‌های آتی.
باتوجه‌به نیاز پروژه‌های عمرانی در شهرداری‌ها و طول عمر پروژه به‌صورت قبل، حین و بعد از اجرا پیشنهاد می‌شود نظام مدیریت ریسک در شهرداری مستقیماً استقرار یابد تا سبب بهبود اهداف پروژه‌ها در حداقل زمان و در محدودۀ مناسب با بالاترین کیفیت و ایمنی و نیز با کمترین هزینه و ارتقای رضایت شهروندان مد نظر قرار گیرد؛ همچنین پژوهش حاضر به‌دلیل اینکه نخستین مطالعۀ انجام‌شده در پروژه‌های عمرانی شهرداری با رویکرد تدوین ساختار شکست ریسک به روش معادلات ساختاری به حساب می‌آید، حائز اهمیت بسیاری است و می‌تواند راهکاری مناسب و دقیق برای رفع کمبودهای تکنیکی در این بخش باشد. ارائۀ اهداف پروژه از مزایای این پژوهش محسوب می‌شود. یکی دیگر از مزیت‌های پژوهش حاضر استفاده از رویکرد معادلات ساختاری است؛ بنابراین گفتنی است نتایج به‌دست‌آمده می‌توانند راه‌گشای پروژه‌های شهری باشند و به تصمیم‌گیری‌هایی با قابلیت اعتماد بسیار منجر شوند. کمبود جامعۀ آماری خبره در شهرداری و اجراشدن آن در سطحِ تنها یک کلان‌شهر از محدودیت‌های این پژوهش به شمار می‌رود.
همچنین پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آتی ارتباط متقابل بین سیکل اجرای پروژه با اهداف پروژه نیز لحاظ شود. برخی از شاخص‌ها هم می‌توانند نقش میانجی را بین دیگر ارتباطات در مدل ساختاری ایفا کنند. این بررسی می‌تواند در چگونگی تأثیر مدیریت ریسک در طول اجرای پروژه بر اهداف پروژه شفافیت ایجاد کند؛ همچنین در دیگر سازمان‌های خدماتیِ پروژه‌محور با تعریف شاخص‌های اهدافِ مرتبط صورت پذیرد.
سپاسگزاری.
نویسندگان این مقاله بر خود لازم می‌دانند از شهردار محترم اصفهان، معاون برنامه‌ریزی و توسعۀ سرمایۀ انسانی، مدیر مطالعات شهرداری اصفهان و همچنین مدیر پژوهشی و تحصیلات تکمیلی دانشگاه آزاد دهاقان که در به ثمر رسیدن این پژوهش مشارکت داشته‌اند، سپاسگزاری نمایند.
[1]. Tmothy and Karen
[2]. Odeyinka et al
[3]. Oztas and Okmen
[4]. Loosemore et al
[5]. AS/NZS
[6]. Project Management Institute (PMI)
[7]. External, but Unpredictable
[8]. External, Predictable
[9]. Internal non Technical
[10]. Technical
[11]. Legal
[12]. Work Breakdown Structure
[13]. Risk Breakdown Structure
[14]. Hillson
[15]. Balio and price
[16]. Wysocki
[17]. Tchankova
[18]. El- Sayegh
[19]. Nieto-Morote and Ruz-Vila
[20]. Kuo and Lu
[21]. Dikmen et al
[22]. Project Management Office (PMO(
[23]. Edward and Bowen
[24]. Zou et al
[25] Dikmen, I., Birgonul, M. T., & Han, S
[26] El-Sayegh, S. M
[27]. Lee et al
[28] Nieto-Morote, A., & Ruz-Vila, F
[29]. Ugwoeri
[30] Kuo, Y.-C, Lu, S.-T
[32]. Chen et al
[33]. Parva et al
[34]. Chan and Chan
[35]. PMBOK Guide ® 4th Edition
[36]. Hair et al
[37]. Chin
[38]. Wertz et al
[39]. Fornell and Larcker
[40]. Wetzels et al
[41]. Tenenhaus et al
[42]. Junying et al
[43]. Shiyu et al
)