نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 هیأت علمی دانشکده اقتصاد، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
2 کارشناس ارشد، علوم اقتصادی گرایش اقتصاد انرژی
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The consumption of energy has led to severe global challenges in terms of climate change and environmental issues. Household appliances are widely used products that consume significant amounts of electricity. Therefore, among energy consumers, the household sector plays a crucial role in terms of energy consumption patterns and levels. This is because, with the improvement of household living standards and the necessity of using household appliances, the demand for electrical energy is increasing, and there will always be a risk of energy waste in this sector. Extensive use of energy-efficient appliances contributes to energy conservation, resource efficiency, and the development of a low-carbon economy. Therefore, in these circumstances, providing appropriate solutions to reduce energy consumption and household expenses is essential. The utilization of energy-efficient technologies in the household sector is of particular importance. In this research, based on a comprehensive model grounded in planned behavior theory and perceived value literature, the determination of the factors influencing the acceptance of energy-efficient washing machines and refrigerators in the household sector, as well as calculating the willingness to pay by urban households for investing in these technologies, have been addressed. In this regard, a survey method was employed using a contingent valuation approach. The research data was collected through questionnaire completion (with a sample size of 400 individuals) and face-to-face interviews with households residing in District 4 of Tehran in 2020. The study results indicate that for every 1% increase in the proposed price, the likelihood of willingness to pay extra for purchasing an energy-efficient washing machine and refrigerator decreases by 2.79% and 1.81%, respectively. Furthermore, the results reveal that the proposed price, age, income, and household expenses have the most significant impact on the probability of households' willingness to pay extra. Additionally, the maximum willingness to pay by households for using an energy-efficient washing machine at the highest energy level A+++ (60% energy savings) is 24.9 million rials, and for an A++ refrigerator (28% energy savings), it is 49.9 million rials. Therefore, based on the results, the provision of government incentives and facilitation of purchasing through financial assistance can encourage consumers to invest in energy-efficient equipment. Media planning can also play a significant role in creating awareness and promoting the use of energy-efficient technologies. Furthermore, organizing educational workshops in neighborhood centers to disseminate information about the benefits of energy-efficient equipment is another proposed solution.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
بخش انرژی، یکی از مهمترین اجزای زیربنایی اقتصادی جامعه به شمار می‌آید و تداوم فعالیت‌ها در بخش‌های مختلف تولیدی و خدماتی و بهبود سطح زندگی مردم، به تأمین انواع گوناگون انرژی وابسته‌اند. به‌دنبال افزایش شهرنشینی و استفاده از وسایل برقی گوناگون به‌ویژه لوازم خانگی، مصرف انرژی بخش خانگی، روند صعودی داشته و نسبت مصرف انرژی خانوار به کل مصرف انرژی کشور به‌مراتب بیشتر شده است؛ زیرا خانوارها به‌دنبال افزایش کیفیت زندگی هستند (Chen et al, 2016: 112). با توجه به اطلاعات منتشرشده، بیشترین میزان اتلاف انرژی در بخش خانگی، ناشی از راندمان لوازم خانگی انرژی‌بر است؛ به‌طوری‌که براساس آمار ترازنامه انرژی کشور، طی سال‌های 1391 تا 1399، پس از بخش حمل‌ونقل و تجاری، بیشترین نرخ رشد مصرف برق، در حدود 50 درصد به بخش خانگی اختصاص دارد. در سال 1399، بخش خانگی، بیشترین سهم (32 درصد) فروش برق وزارت نیرو را پس از بخش صنعت داشته است. همچنین، سرانه مصرف برق به‌ازای هر مشترک خانگی در سال 1399 حدود 3058 کیلووات ساعت بوده است که نسبت به سال 1398 حدود 7/1 درصد رشد داشته است (ترازنامه انرژی، 1399: 38). همچنین، بزرگ‌ترین سهم مصرف گاز طبیعی در سال 1399 به‌ترتیب با 6/40 و 4/34 درصد، به بخش‌های خانگی و صنعت اختصاص دارد (ترازنامه انرژی، 1399: 29)؛ درنتیجه، بخش خانگی سهم بسزایی در مصرف انرژی کشور نسبت به بخش‌های دیگر دارد؛ زیرا رشد سریع اقتصادی و بهبود استاندارد زندگی مصرف‌کنندگان، به رشد مستمر خرید و استفاده از لوازم خانگی و همچنین، مصرف انرژی آنها منجر می‌شوند؛ بنابراین، کاهش مصرف انرژی لوازم خانگی می‌تواند نقش مهمی در کنترل مصرف انرژی خانگی داشته باشد.
با توجه به روند روبه‌رشد مصرف انرژی در بخش خانگی، سیاست‌ها و ابزارهای بهره‌وری و صرفه‌جویی انرژی ازجمله تجهیزات کارآمد لوازم خانگی و برچسب بهره‌وری انرژی طراحی شده‌اند (Zhou & Bukenya, 2016: 91). براساس این، دو نوع رفتار حفاظتی و صرفه‌جویی در مصرف انرژی شامل رفتارهای معمولی، تعمیر و نگهداری وسایل (خارج از هدف مطالعه حاضر است) و رفتارهای مبتنی بر اقدامات کارآمد انرژی مانند خرید لوازم کارآمد انرژی وجود دارند که گهگاه رخ می‌دهند. در بیشتر مواقع، گروه دوم از رفتارها به تغییر یک فناوری یا انتخاب فناوری جدید اشاره دارد (Testa et al, 2016: 4 وHarajli & Chalak, 2019: 2).
ازآنجایی‌که لوازم خانگی مقدار زیادی انرژی مصرف می‌کنند، انتخاب لوازم کارآمد انرژی توسط خانوارها با سطوح مختلف برچسب انرژی، بر میزان مصرف انرژی در آینده اثرگذار است. لوازم کارآمد انرژی به لوازم برقی خانگی مؤثر در مصرف انرژی اشاره دارند که مصرف برق و به‌طورکلی مصرف انرژی را کاهش می‌دهند (Baldini et al, 2018: 520). جایگزینی وسایل سنتی یا اتخاذ اقدامات صرفه‌جویی در انرژی، به‌عنوان ابزاری ارزشمند برای دستیابی به صرفه‌جویی و حفاظت در انرژی و همچنین، کاهش انتشار کربن است (Baldini et al, 2018: 503 وLi et al, 2020: 1). تجهیزات کارآمد انرژی، محرک مهمی در استفاده از فناوری‌های زیست‌محیطی و پایدار هستند. استفاده از این تجهیزات به دستیابی اهداف حفاظت انرژی کمک می‌کند و ازلحاظ اقتصادی نیز می‌تواند سودآور باشد (Cleff & Rennings, 2016: 42). همچنین، یکی از نکاتی که مصرف‌کنندگان خانگی در زمان خرید لوازم خانگی باید به آن توجه کنند، برچسب‌های بهره‌وری انرژی[1] است که امکان مقایسه مصرف انرژی کالای مدنظر را با نمونه‌های مشابه دیگر فراهم می‌کنند. هدف اصلی از برچسب بهره‌وری انرژی، فراهم‌کردن اطلاعات در خصوص ویژگی‌های صرفه‌جویی در مصرف انرژی است؛ بنابراین، انتظار می‌رود برچسب‌ها با بیان‌کردن اطلاعات مختلف انرژی، بر خرید مصرف‌کنندگان از وسایل خانگی کارآمدتر تأثیر بگذارند (Zhou et al, 2020: 127).
درک و هدف‌گذاری رفتار شهروندان در مصرف و حفظ انرژی خانگی برای دستیابی به اهداف بهره‌وری انرژی بسیار مهم‌اند؛ اما این کارها با توجه به شکاف بهره‌وری انرژی، چالش برانگیز هستند. این امر، یک واگرایی بین انتخاب‌های مقرون‌به‌صرفه انرژی را که مبتنی بر مدل‌های انرژی - اقتصادی است، با سطوح واقعی پذیرش نشان می‌دهد که بر جنبه غیرمنطقی تصمیم‌گیری فردی متمرکزند. به عبارت دیگر، حتی زمانی‌که سرمایه‌گذاری‌های کارآمد انرژی در مدت کوتاه به‌صرفه باشند، این کالاها اغلب در هنگام خرید، توسط مصرف‌کننده انتخاب نمی‌شوند. در این زمینه، بینش‌های اقتصاد رفتاری، نشان می‌دهند دانش، ارزش‌ها، نگرش‌ها و مقاصد افراد به‌طور چشمگیری از اصول اقتصادی نئوکلاسیک انتخاب عقلایی و حداکثرسازی مطلوبیت انحراف دارند. این شکاف، سبب شده است که برخی از پژوهشگران سرمایه رفتاری[2] را مؤلفه کلیدی برای پیشبرد اهداف توسعه پایدار در نظر بگیرند (Harajli & Chalak, 2019: 2). دراین‌میان، مطالعه اینکه چه عواملی مصرف‌کنندگان را به سمت انتخاب‌های انرژی کارآمدتر برمی‌انگیزند، برای شناسایی پاسخ‌های سیاستی متعاقب مهم است که این موضوع، محور این مطالعه است؛ بنابراین، به‌منظور ترویج استفاده از فناوری کارآمد در مصرف انرژی، ضروری است آگاهی و نگرش خانوارها و همچنین، تمایل مصرف‌کنندگان به پرداخت اضافی برای کالاهای ذخیره انرژی بررسی شوند. برای این منظور، از روش ارزش‌گذاری مشروط (CVM)، برای ارزیابی میزان تمایل به پرداخت اضافی خانوارها به‌منظور استفاده از تجهیزات کارآمد انرژی استفاده شده است. براساس این روش، ارزش یک کالای عمومی که حفظ انرژی است، به‌طور کمّی به‌عنوان یک مقدار با پرسش از بیشترین تمایل پرداخت اضافی خانوارها برآورد میشود. این مفهوم، نشان‌دهنده بالاترین ارزشی است که مصرف‌کننده، مایل به پرداخت برای سرمایه‌گذاری در تجهیزات کارآمد انرژی به‌منظور صرفه‌جویی و حفاظت از انرژی و محیط زیست است (Sun et al, 2016: 315).
درمجموع، با توجه به اهمیت موضوع، در این پژوهش تلاش شده است افزون بر تعیین عوامل مؤثر بر تمایل خانوارهای منطقه 4 شهر تهران در پذیرش فناوری کارآمد، بیشترین تمایل به پرداخت اضافی خانوارها به‌منظور سرمایه‌گذاری لوازم خانگی کارآمد انرژی (به‌عنوان معیاری برای ارزش حفاظتی انرژی) محاسبه شود. گفتنی است طبق آمارنامه شهرداری تهران (1400)، منطقه 4 شهر تهران ازنظر جمعیت (962073 نفر)، تعداد خانوار (332789 تعداد) و مساحت (6155 هکتار)، رتبه نخست را در میان مناطق شهرداری تهران دارد.
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
مطالعه حاضر، بر تمایل به پرداخت اضافی برای استفاده از وسایل کارآمد به‌منظور صرفه‌جویی در مصرف انرژی متمرکز است. دراین‌میان، ارزش درک‌شده مصرف‌کننده از وسایل صرفه‌جویی در انرژی، به‌طور چشمگیری بر نگرش‌ها و رفتارهای مصرف‌کننده تأثیر می‌گذارد. براساس این، در ادبیات موضوع، مؤلفه‌های مؤثر بر تمایل به پذیرش و پرداخت خانوارها با استفاده از تئوری رفتار برنامه‌ریزی‌شده بررسی می‌شوند که نظریه‌ای رایج برای آنالیز و پیش‌بینی رفتارهای انسانی است (Zhang et al, 2018: 6)؛ بنابراین، مطالعه حاضر، از تئوری ارزش درک‌شده مصرف‌کننده برای اندازه‌گیری ارزش ادراک‌شده لوازم صرفه‌جویی در انرژی استفاده می‌کند تا عوامل تأثیرگذار بر ارزش تمایل به پرداخت را مطالعه کند. تمایل به پرداخت، ارزش ذاتی کالا را در شرایط پولی منعکس می‌کند. براساس این، محققان تمایل به پرداخت را به‌عنوان بیشترین قیمتی تعریف کرده‌اند که مصرف‌کننده مایل به پرداخت برای مقدار معین از کالا یا خدمت است (Schmidt & Bijmolt, 2020:144). براساس مدل آجزن[3] (1991)، تمایل به پرداخت اضافی خانوارها، تابعی از نگرش‌های تأثیرگرفته از تجربه‌های رفتاری است. براساس این نظریه، رفتار فرد با 3 عامل تبیین میشود؛ 1) باور اصولی که در هنجار ذهنی نمود می‌یابد، 2) باور رفتاری که به نگرش مثبت یا منفی درباره انجام رفتار هدف منجر میشود و 3) باور کنترلی که به کنترل رفتاری درک‌شده می‌انجامد (صندوقی و راحلی، 1395: 963).
براساس مطالعات پیشین، عوامل مؤثر بر تمایل به پرداخت را می‌توان در 3 گروه عوامل اجتماعی - اقتصادی، عوامل فردی و ویژگی‌های کالا تقسیم کرد. در دیدگاه وسیع‌تری، انگیزه‌های اقتصادی، هنجارهای اجتماعی و سطح شهرنشینی، اثرات مثبتی بر تمایل به پرداخت خانوارهای شهری در خرید لوازم کارآمد انرژی دارند (Yao et al, 2014: 512).
مفهوم ارزش درک‌شده مصرف‌کننده، از دیدگاه‌های مختلف بررسی شده است. براساس این، ارزش درک‌شده را می‌توان به‌طورکلی به 2 دسته تقسیم کرد. دسته نخست، استفاده از ارزش درک‌شده مصرف‌کننده به‌عنوان یک عامل تک‌بُعدی برای تجزیه‌وتحلیل ارزش درک‌شده مصرف‌کننده ازنظر سود و زیان است؛ برای مثال، زیتامل (1988) ارزش مصرف‌کننده را ارزش واقعی درک‌شده توسط مصرف‌کننده، ارزیابی کلی از عملکرد و مطلوبیت یک کالا پس از ارزیابی هزینه (مانند قیمت) و سود (مانند کیفیت کالا) می‌داند؛ به این معنی که چنانچه سود درک‌شده مصرف‌کننده، بیشتر از هزینه درک‌شده باشد، ارزیابی فرد از کالا مثبت است و کالا دارای ارزش درک‌شده توسط مصرف‌کننده است؛ ازاین‌رو، مصرف‌کننده، به خرید یا مصرف یک کالای مثبت تمایل دارد. دسته دوم، ارزش ادراک‌شده مصرف‌کننده را به‌عنوان یک عامل چندبُعدی، ازمنظر ارزش کلی یک کالا یا خدمات در نظر می‌گیرد؛ برای مثال، شس و همکاران (1991)، نظریه ارزش‌های مصرف را ازمنظر شناخت مصرف‌کنندگان ارائه کردند و ابعاد ارزش ادراک‌شده مصرف‌کننده را به ارزش‌های عملکردی، عاطفی، معرفتی، اجتماعی و شرطی تقسیم کردند (Zhang et al, 2020: 2).
در کشورهای مختلف، تمایل به پذیرش تجهیزات کارآمد انرژی برآورد شده است و عوامل مؤثر بر این پذیرش بررسی شده‌اند؛ اما در ایران، مطالعه‌ای درباره اهداف تحقیق حاضر یافت نشد؛ به‌همین‌دلیل، مطالعه حاضر، ازبُعد هدف، روش و موضوع، نوآوری دارد. درادامه، به مرتبط‌ترین مطالعه‌های موجود در زمینه حفاظت و صرفه‌جویی در انرژی اشاره شده است.
زیده سرایی و همکاران (1401)، تأثیر هوشیاری بر سلامتی، ارزش‌های مذهبی زیست‌محیطی و هنجارهای ذهنی و شخصی و تأثیر شخصیت بر قصد خرید سیستم مدیریت انرژی خانگی و نیز، تأثیر قصد خرید بر تمایل به پرداخت برای سیستم مدیریت انرژی خانگی را با استفاده از مدل‌سازی معادلات ساختاری با رویکرد حداقل مربعات جزئی ارزیابی کرده‌اند. نتایج نشان دادند هنجارهای ذهنی و شخصی و صفت شخصیتی گشودگی، برحسب تجربه بر قصد خرید تأثیرگذار است و قصد خرید، به تمایل به پرداخت منجر میشود.
شفیعی و همکاران (1401)، عوامل مؤثر بر قصد خرید کالاهای دارای برچسب انرژی در رابطه با مصرف‌کنندگان لوازم خانگی در اصفهان را با استفاده از روش توصیفی از نوع همبستگی بررسی کردند. نتایج نشان دادند بین 2 متغیر نگرش زیست‌محیطی و نگرش مشتری نسبت به کالاها، رابطه معنی‌دار وجود ندارد. همین‌طور، بین 2 متغیر توجه به سلامتی و نگرش مشتری نسبت به کالاها، رابطه معنی‌دار وجود ندارد؛ بنابراین، فرضیه‌های تأثیر نگرش زیست‌محیطی و توجه به سلامتی بر نگرش مشتری نسبت به کالاهای سبز رد و 12 فرضیه دیگر پژوهش تأیید شدند.
رجبانی و همکاران (1399) در مطالعه‌ای، مدل مفهومی شبکه اهداف کاهش مصرف انرژی برق و گاز خانگی را با استفاده از روش کیفی تفکر مبتنی بر ارزش ارائه کردند. در این زمینه، عوامل مؤثر بر کاهش مصرف انرژی خانگی در 2 دسته عوامل بنیادی و واسطه‌ای در 2 سطح رفتار مصرف‌کننده و الزامات سیاستی موردنیاز برای تغییر رفتار به دست آمدند. نتایج نشان دادند علت افزایش مصرف توسط مصرف‌کننده، ناشی از 3 عامل نبود درک آثار مصرف بی‌رویه، ناآگاهی در زمینه روش‌های مدیریت اثربخش مصرف انرژی و نبود شناخت و دسترسی به تجهیزات کاهش مصرف و سبد بهینه انرژی‌های مختلف برای کاهش مصرف انرژی است. سیاست‌گذاران نیز به‌دلیل درک ناکافی از دانش روش‌های کاهش مصرف انرژی خانگی و نبود تسهیل پیاده‌سازی سیاست‌های مستدل، قادر به کنترل مصرف بخش خانگی نبوده‌اند.
پازوکی‌نژاد و همکاران (1398)، عادت مصرف انرژی را با تأکید بر مصرف گاز خانگی در استان مازندران، با استفاده از آماره‌های توصیفی و استنباطی تحلیل اجتماعی کردند. نتایج پژوهش نشان دادند مشترکان خانگی به بهینه‌سازی مصرف گاز گرایش دارند. براساس این پژوهش، دانش مصرف گاز، بیشترین اثر مستقیم را بر عادت مصرف گاز دارد؛ درحالی‌که فرهنگ خانوار کمترین اثر را دارد.
علی‌اکبر و همکاران (1396)، عوامل و متغیرهای تأثیرگذار بر مصرف انرژی خانوارهای شهر تهران را با استفاده از تحلیل اکتشافی شناسایی کردند. در این پژوهش، فرضیه این است که خانوارها ازطریق انتخاب مسکن، اثری غیرمستقیم بر استفاده از انرژی دارند. نتایج نشان می‌دهند با توجه به رشد جمعیت در شهر تهران و رشد مصرف انرژی در بخش خانگی، اجرای سیاست‌ها و رویه‌های مناسب، سبب بهینه‌سازی و کاهش مصرف انرژی خواهد شد.
رحیمی و همکاران (1396)، عوامل غیرقیمتی ازقبیل متغیرهای اجتماعی و جمعیتی و عوامل روانشناختی در میزان مصرف برق خانوارهای شهری تهران را با استفاده از تکنیک‌های اقتصادسنجی و رگرسیون خطی بررسی کردند. نتایج نشان دادند افراد، نگرش مثبت به صرفه‌جویی نداشته‌اند و هنجارهای ذهنی و اجتماعی نیز آنها را به کاهش مصرف برق تشویق نمی‌کنند. در مقابل، تنها عواملی که در کنترل افراد نیستند، در میزان مصرف مؤثرند. نتایج مطالعه با به‌کارگیری سوگیری‌های رفتاری تحلیل می‌شوند که ممکن است باعث شود نگرش‌ها و عقاید به عمل منجر نشوند.
حراجلی و چالاک (2019)، میزان تمایل به پرداخت خانوارهای لبنانی برای 5 نوع از لوازم خانگی کارآمد انرژی (ماشین لباسشویی، دستگاه تهویه مطبوع، تلویزیون، لامپ و یخچال) را با استفاده از روش ارزش‌گذاری مشروط برآورد کردند. برای این منظور، الگوی توبیت برای سنجش ویژگی‌های فردی - اجتماعی، نگرش‌ها، ادراکات، رفتارها و تجربیات در تمایل به پرداخت نسبت به این لوازم بررسی شد. نتایج مطالعه بیان‌کننده اهمیت متغیرهای جمعیت‌شناختی مانند درآمد، تحصیلات، سن و ادراکات مصرف‌کننده نسبت به برچسب انرژی و هزینه برق، در تعیین میزان تمایل به پرداخت خانوارها برای استفاده از لوازم کارای انرژی هستند. همچنین، خانوارهای لبنانی برای کاهش 50 درصد از مصرف انرژی لوازم خانگی ماشین لباسشویی، دستگاه تهویه مطبوع، تلویزیون، لامپ و یخچال، به پرداخت اضافی، به‌ترتیب به میزان مبالغ 18، 120، 13 ، 42 و 23 دلار تمایل دارند.
آسینیاک (2019)، ترجیحات مصرف‌کنندگان را برای دستگاه‌های خنک‌کننده کارآمد انرژی در غنا با استفاده از رویکرد آزمون انتخاب ارزیابی کرد. نتایج نشان دادند مصرف‌کنندگان، به پرداخت مثبت و معنی‌دار برای یخچال برچسب‌دار در مقابل یخچال بدون برچسب تمایل دارند. همچنین، نتایج بیان می‌کنند سایر ویژگی‌های یخچال‌داری، بر انتخاب مصرف‌کنندگان تأثیر زیادی می‌گذارند؛ اما متغیر برند، اثر خاصی بر تمایل به پرداخت نداشت. میانگین تمایل به پرداخت تخمین‌زده‌شده، 690 دلار است که در مقایسه با پتانسیل صرفه‌جویی 516 دلاری استفاده از یک یخچال کارآمد (با فرض قیمت ثابت انرژی و طول عمر دستگاه 10ساله) بسیار بالا است؛ با این حال، شواهدی مبنی بر تأثیر ویژگی‌های جمعیت‌شناسی اجتماعی بر تمایل به پرداخت و ترجیحات مشاهده نشدند.
وانگ و همکاران (2020) عوامل مؤثر بر تمایل به پرداخت خانوارها را با استفاده از روش ارزش‌گذاری مشروط بررسی کردند؛ ضمن اینکه میزان هزینه اضافه‌تری تعیین شد که خانواده‌های شهری برای وسایل ذخیره انرژی با سطح بالای بهره‌وری مایل به پرداخت هستند. نتایج نشان دادند خانوارها، به پرداخت اضافی 31/12 درصد از درآمد ماهانه برای وسایل با کارایی انرژی در سطح 3 و 43/33 درصد از درآمد ماهانه برای وسایل با کارایی انرژی در سطح 2 و 1 تمایل دارند. افزون بر آن، نتایج تحقیق نشان دادند سن، تحصیلات و آگاهی زیست‌محیطی، اثرات متفاوتی بر تمایل به پرداخت خانوارها دارند. هدف از انجام این مطالعه، ارائه دیدگاهی برای مداخلات سیاسی با هدف حمایت از لوازم ذخیره انرژی با سطح بهره‌وری بالا و کاهش مصرف انرژی خانگی است.
ژانگ و همکاران (2020)، عوامل مؤثر برحسب کالا، مصرف‌کننده، مقررات و تبلیغات را با استفاده از یک مدل جامع براساس تئوری رفتار برنامه‌ریزی‌شده و ادبیات ارزش درک‌شده مصرف‌کننده شناسایی کردند. نتایج نشان دادند نگرش مصرف‌کنندگان به خرید لوازم کم‌مصرف انرژی، بر تمایل به پرداخت حق بیمه تأثیر مثبت دارد. کیفیت، قیمت، ارزش‌های عاطفی و محیطی درک‌شده توسط مصرف‌کننده، به‌طور چشمگیری بر نگرش خرید مصرف‌کنندگان تأثیر می‌گذارند؛ افزون بر این، اثربخشی درک‌شده از مکانیسم نهادی برچسب‌گذاری کارایی انرژی و هنجار شخصی، به‌طور مثبت و چشمگیری بر نگرش خرید مصرف‌کنندگان تأثیر می‌گذارد. با وجود این، ارزش اجتماعی، آگاهی محیطی و تبلیغات رسانه‌ای، بر نگرش خرید مصرف‌کنندگان تأثیر چشمگیری نمی‌گذارند.
ژانگ و تائو (2020) بررسی کردند آیا میزان بهره‌وری انرژی بر قیمت لوازم خانگی در چین اثرگذار است. برای پاسخ به این پرسش، از یک مدل قیمت دوگانه به‌منظور کمی‌کردن مقدار مطلوبیت ویژگی‌های لوازم خانگی استفاده شد و ویژگی‌های کلیدی ازطریق 3 بُعد خط‌مشی، پلت‌فرم و مشخصه‌های کالا بررسی شدند. نتایج نشان دادند ویژگی‌هایی مانند برچسب بهره‌وری انرژی و برند لوازم خانگی، بر قیمت یخچال تأثیر مهمی دارند. نتایج این پژوهش، مفاهیم مهمی برای توسعه بیشتر شرکت‌های لوازم خانگی و برچسب بهره‌وری انرژی دارند.
ژا و همکاران (2020)، براساس یک آزمایش انتخاب گسسته، آگاهی و نگرش مصرف‌کنندگان را در خصوص یخچال و ماشین لباسشویی دارای برچسب انرژی در چین اندازه‌گیری کرده‌اند. در این پژوهش، از مدل لاجیت ترکیبی برای کمی‌کردن ویژگی‌های مصرف‌کنندگان و انتخاب 2 وسیله برقی استفاده شد. نتایج این مطالعه نشان دادند برچسب بهره‌وری انرژی در چین اثربخش بوده است؛ با وجود این، مصرف‌کنندگان همیشه لوازم ذخیره انرژی را انتخاب نمی‌کنند و موفق‌نبودن آنها در انجام این کار، اغلب به شکاف بهره‌وری انرژی مربوط میشود.
هان و کودجو (2020)، عوامل مؤثر بر رفتار صرفه‌جویی و تأثیر آگاهی از مسائل انرژی، میزان نگرانی، کنترل انرژی درک‌شده و احساس مسئولیت بر آن رفتارها در مصرف انرژی ساکنین شهری میانمار را با استفاده از روش رگرسیون چندمتغیره بررسی کردند. نتایج نشان دادند آگاهی درباره مسائل انرژی، میزان نگرانی، کنترل انرژی درک‌شده و احساس مسئولیت‌پذیری، تأثیر مثبت و معنی‌داری بر رفتارهای صرفه‌جویی در مصرف انرژی دارند. دراین‌میان، میزان نگرانی خانوار شهری نسبت به صرفه‌جویی در مصرف انرژی بیشترین تأثیر را دارد.
روش تحقیق
ارزش کل اقتصادی منابع طبیعی به ارزش‌های مصرفی و غیرمصرفی تقسیم‌بندی میشود. ارزش وجودی و ارزش انتخاب نیز ازجمله ارزش‌های غیرمصرفی‌اند. ارزش وجودی شامل ارزش واقعی یک منبع زیست‌محیطی یا ارزشی است که تنها مردم برای شناخت موجودیت منبع زیست‌محیطی قائل‌اند؛ حتی اگر آن را هرگز نبینند یا از آن استفاده نکنند. ارزش انتخاب، شاخصی از درجه ترجیح افراد برای حفظ منبع طبیعی در برابر استفاده احتمالی افراد در آینده است. به عبارت دیگر، ارزش وجودی، تمایل به پرداخت افراد جامعه برای حفاظت از منبع طبیعی و ارزش انتخاب، تمایل به پرداخت برای حفاظت منبع طبیعی برای فرصت‌ها و فعالیت‌های مصرفی احتمالی در آینده تعریف میشود (سینایی و همکاران، 1399: 339). در این زمینه، روش ارزش‌گذاری مشروط (CVM)، تکنیکی قدرتمند مبتنی بر نظرسنجی برای تخمین ترجیحات مصرف‌کننده و ارزش‌های پولی مرتبط با تغییرات محیطی است که بیشتر در خصوص کالاهای محیطی و عمومی (عمومی مانند حفاظت از محیط زیست یا حفظ انرژی) در ادبیات موضوع استفاده شده است؛ بنابراین، در این پژوهش که ازلحاظ هدف، کاربردی و از نوع تحقیقات، توصیفی - پیمایشی است، تمایل به پرداخت خانوارهای شهری در سرمایه‌گذاری برای لوازم کارآمد (ذخیره) انرژی، با استفاده از روش ارزش‌گذاری مشروط ارزیابی میشود.
در روش ارزش‌گذاری مشروط از الگوی تحلیلی لاجیت[4]، استفاده و براساس روش حداکثر درست‌نمایی، میزان تمایل به پرداخت اضافی خانوارها برآورد و ارزیابی شده است. براساس این، تمایل به پرداخت اضافی خانوارها برای لوازم خانگی ماشین لباسشویی و یخچال در بالاترین سطح، پرسش شده است. گفتنی است بالاترین سطح برچسب انرژی موجود در بازار برای برند ایرانی ماشین لباسشویی، A+++ و برای یخچال، A++ و پایین‌ترین سطح موجود A است. با توجه به بررسی‌های انجام‌شده، ماشین لباسشویی در سطح A+++ و یخچال در سطح A++ به‌ترتیب 60 درصد و 28 درصد، به صرفه‌جویی در مصرف انرژی نسبت به سطح A منجر خواهند شد.
از پرسشنامه به‌منظور جمع‌آوری داده‌ها استفاده شده است. پرسشنامه طراحی‌شده در این پژوهش، 5 بخش دارد. در بخش نخست، اطلاعات مربوط به ویژگی‌های فردی - اقتصادی خانوارها ازقبیل جنسیت، سن، تحصیلات، درآمد و … جمع‌آوری میشود. در بخش دوم، عمدتاً ارزش ادراک‌شده مصرف‌کننده خانگی، مانند ارزش کیفی، ارزش قیمتی، ارزش احساسی و ... ارزیابی میشود. در بخش‌های سوم و چهارم، نگرش و آگاهی مصرف‌کنندگان در زمینه برچسب بهره‌وری انرژی و مسائل زیست‌محیطی سنجش می‌شوند. در بخش آخر پرسشنامه، سؤالات مرتبط با میزان تمایل به پرداخت خانوارها برای سرمایه‌گذاری در تجهیزات کارآمد انرژی قرار گرفته‌اند. به‌منظور طراحی سؤالات این بخش، اطلاعاتی ازجمله قیمت لوازم خانگی (ماشین لباسشویی و یخچال) در برندهای مختلف، پرفروش‌ترین برند و برچسب بهره‌وری انرژی موجود در بازار، ازطریق مصاحبه با تعدادی از فروشندگان لوازم خانگی جمع‌آوری شده‌اند. برای پاسخگویی به سؤالات، از مقیاس پنج‌گانه لیکرت استفاده شده است.
در این پژوهش، متغیر وابسته، تمایل خانوارها به پرداخت برای سرمایه‌گذاری در لوازم کارآمد انرژی تعریف شده است؛ به این مفهوم که متغیر وابسته، ارزش صفر و 1 را بگیرد. با استفاده از رگرسیون لجستیک می‌توان ارتباط این متغیر را با متغیرهای مستقل (توضیحی) جنسیت، سن، درآمد، تحصیلات و غیره آنالیز کرد. تابع لجستیک، مدلی آماری است که برای توضیح رابطه بین یک متغیر وابسته[i] دوسویه و یک یا چند متغیر مستقل [ii] ترکیبی استفاده میشود. رگرسیون لجستیک دوسویه مدلی است که متغیر وابسته تنها می‌تواند دو پیامد مشاهده‌شده را داشته باشد و ارزش صفر یا 1 بگیرد. این مدل، دارای یک متغیر مستقل با انتخاب دوگانه است. Y، متغیر وابسته است که تمایل به پرداخت خانوارهای شهری را نشان می‌دهد و چنانچه خانوار به پرداخت تمایل نداشته باشد، Y برابر صفر در نظر گرفته میشود. همچنین، Xi، متغیرهای مستقل را در این مدل نشان می‌دهد. براساس مدل لاجیت، احتمال تمایل به پرداخت خانوار شهری از رابطه (1) محاسبه میشود (مطاعی و مولایی، 1396: 59).
|
)1( |
|
در رابطه (1)، Pi، احتمال تمایل به پرداخت خانوار شهری؛ F، رابطه تابعی؛ β0، عرض از مبدأ مدل؛ βj، پارامترهای برآوردشده مدل؛ Xi، متغیرهای توضیحی به‌صورت مجموعه‌ای از ویژگی‌های خانوارهای مطالعه‌شده؛ n، تعداد کل مشاهدات و Zi، شاخص واکنش فرد پاسخگو است. اگر Pi، احتمال وقوع حادثه مدنظر باشد، آنگاه (1-Pi)، نبود احتمال وقوع حادثه مدنظر است که از رابطه (2) به دست می‌آید (محقق و همکاران، 1400: 169).
|
(2) |
|
برای محاسبه Zi باید الگوی رگرسیونی رابطه (3) برآورد شود:
|
(3) |
|
با به‌کارگیری پارامترهای مدل برآوردشده برای متغیرهای مستقل Xi، مقدار Zi برای هر خانوار محاسبه میشود. در مدل لاجیت، با مشتق‌گیری از مدل نسبت به متغیرهای توضیحی، تعیین اثر نسبی هریک از متغیرهای توصیفی Xi بر تمایل به پرداخت خانوار، قابل محاسبه است که در رابطه (4) ارائه شده است:
|
(4) |
|
با توجه به نوع متغیر توضیحی، دو روش جداگانه برای محاسبه اثر نهایی در مدل لاجیت وجود دارند (کلامی و همکاران، 1398: 43).
|
|
(5) |
|
(6) |
|
محاسبه کشش متغیر توضیحی، یعنی تغییر 1 درصد در متغیر مستقل سبب تغییر چنددرصدی در احتمال وقوع متغیر وابسته میشود که در مدل لاجیت، از میان دو کشش برآوردشده، از کشش کل وزن داده‌شده براساس رابطه (7) استفاده خواهد شد که قابل‌اعتمادتر است (سیدان و همکاران، 1398: 238).
|
(7) |
|
در روابط 8 و 9، متغیر وابسته و مستقل برای تمایل به پذیرش برای ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی نشان داده شده‌اند:
|
(8) |
|
|
|
(9) |
|
|
WTPwm و WTPr: متغیر وابسته؛ تمایل به پرداخت خانوار شهری برای سرمایه‌گذاری در تجهیزات کارآمد انرژی برای لوازم خانگی ماشین لباسشویی در سطح A+++ و یخچال در سطح A++ بررسی شده است که به‌ترتیب منجر به کاهش مصرف انرژی به میزان 60 و 28 درصد میشود. متغیرهای مستقل این مطالعه شامل عوامل فردی و اقتصادی، نگرش‌های مصرف انرژی و پیشنهاد دوگانه برای تمایل به پرداخت اضافی برای وسایل کارآمد در راستای حفاظت از انرژی‌اند.
MPPwm و MPPr: مبلغ پیشنهاد دوگانه برای خرید لوازم ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی در سطح A+++ و A++ است که به کاهش مصرف انرژی به میزان 60 و 28 درصد منجر میشود که برای ماشین لباسشویی مبالغ 15، 25 و 5 میلیون ریال برای مصرف کارآمد A+++ و برای یخچال مبالغ 25، 35 و 15 میلیون ریال برای مصرف کارآمد A++ پیشنهاد میشود. SEX: جنسیت؛ مرد 1، زن صفر، AGE: سن مصرف‌کننده (به سال)، EELI: اطلاعات مصرف‌کننده در زمینه برچسب بهره‌وری انرژی؛ اگر اطلاعاتی در این زمینه دارند 1 و در غیر این صورت صفر، EDU: سطح تحصیلات برحسب تعداد سال‌های تحصیل، EP: نحوه پرداخت هزینه برق منزل توسط مصرف‌کننده؛ قبض 1، شارژ صفر، OW: نوع مالکیت؛ مالک 1 و مستأجر صفر، REVENUE: درآمد ماهانه مصرف‌کننده (به میلیون ریال)، COST: متوسط هزینه ماهانه خانوار (میلیون ریال)، L1: ارزیابی ذهنی نسبت به تجهیزات کارآمد انرژی بر حسب طیف لیکرت، L3: میزان اهمیت حفاظت از محیط زیست برحسب طیف لیکرت، 0β: عرض از مبدأ و iβ: شیب است.
متغیرهای مدل با استفاده از روش حداکثر درست‌نمایی در الگوی لاجیت تخمین زده می‌شوند (بشیری و راد، 1390: 10). سپس مقدار انتظاری تمایل به پرداخت با انتگرال‌گیری عددی در محدوده صفر و حداکثر قیمت مطرح‌شده از رابطه 10 به دست می‌آید (جعفرصمیمی و همکاران، 1398: 81).
|
(10) |
|
در این پژوهش، به‌منظور برآورد بیشترین تمایل به پرداخت اضافی خانوارها برای خرید ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی، در 3 سطح، مبلغ پیشنهادی طراحی شده است. بدین منظور، نخستین پیشنهاد برای خرید ماشین لباسشویی کارآمد انرژی، مبلغ 15 میلیون ریال و خرید یخچال کارآمد انرژی، مبلغ 35 میلیون بوده است؛ در ادامه، اگر پیشنهاد نخست پذیرفته شود، مبلغ بالاتر به‌ترتیب 25 و 50 میلیون ریال و چنانچه رد شود، مبلغ پایین‌تر به‌ترتیب 5 و 20 میلیون ریال پیشنهاد میشود.
نتایج و بحث
نتایج به‌دست‌آمده از بررسی 400 پرسشنامه نشان می‌دهند 75/48 درصد از پاسخ‌دهندگان، مرد و 25/51 درصد از آنها زن هستند. در این پژوهش، مردها با عدد 1 و زن‌ها با عدد صفر کدگذاری شده‌اند. میانگین سنی پاسخ‌دهندگان، 38 سال بوده و کمترین سن، 20 سال و بیشترین سن، 69 سال است. بیشترین توزیع پرسشنامه بین سنین 20 تا 30 سال بوده است. میانگین تعداد اعضای خانوار پاسخ‌دهندگان، 4 نفر بوده و بیشترین تعداد، 5 نفر و کمترین تعداد، 1 نفر است. در این پرسشنامه، بیشترین پاسخ‌دهندگان، خانواده‌های 4نفره بوده‌اند. سطح تحصیلات پاسخ‌دهندگان برحسب تعداد سال‌های تحصیل طبقه‌بندی شده است. بیشتر پاسخ‌دهندگان، مدرک کارشناسی دارند. میانگین درآمد افراد، 60 میلیون ریال بوده و بیشترین درآمد، 130 میلیون ریال و کمترین درآمد، 10 میلیون ریال است.
با توجه به داده‌های استخراج‌شده، 55 درصد از مصرف‌کنندگان، بیش از 50 میلیون ریال در ماه هزینه می‌کنند. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، 5/71 درصد از مصرف‌کنندگان لوازم خانگی، دانش و آگاهی موردنیاز در زمینه برچسب بهره‌وری انرژی دارند. همچنین، 88 درصد از خانوارها، تجربه خرید لوازم خانگی دارای برچسب بهره‌وری انرژی داشته‌اند. افزون بر آن، 25/73 درصد از پاسخ‌دهندگان، هزینه برق خود را ازطریق قبض ماهانه پرداخت می‌کنند. براساس یافته‌های پرسشنامه در بخش تمایل به پرداخت مصرف‌کنندگان خانگی برای سرمایه‌گذاری در تجهیزات کارآمد انرژی طبق جدول (1)، بیان‌کننده آن است که 5/4 درصد از پاسخ‌دهندگان (18 نفر)، مخالف هرگونه پرداخت اضافی برای خرید ماشین لباسشویی کارآمد انرژی بوده و 25/10 درصد (41 نفر)، مخالف هرگونه پرداخت اضافی برای خرید یخچال کارآمد انرژی هستند.
به‌این‌ترتیب، نتایج برآورد الگوی لاجیت (8) و (9) تشریح‌شده در روش تحقیق، در جدول (2) ارائه شده‌اند.
جدول 1- توزیع فراوانی تمایل به پرداخت مصرف‌کنندگان خانگی برای خرید ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی
|
ماشین لباسشویی کارآمد انرژی |
|||
|
WTPmw |
پیشنهاد 15میلیون ریال |
پیشنهاد 5 میلیون ریال |
پیشنهاد 25 میلیون ریال |
|
تعداد بله (نفر) |
351 |
32 |
211 |
|
درصد |
75/87 |
8 |
75/52 |
|
تعداد خیر (نفر) |
49 |
18 |
140 |
|
درصد |
25/12 |
5/4 |
35 |
|
یخچال کارآمد انرژی |
|||
|
WTPr |
پیشنهاد 35 میلیون ریال |
پیشنهاد 20 میلیون ریال |
پیشنهاد 50 میلیون ریال |
|
تعداد بله (نفر) |
264 |
95 |
140 |
|
درصد |
66 |
75/23 |
35 |
|
تعداد خیر (نفر) |
136 |
41 |
124 |
|
درصد |
34 |
25/10 |
31 |
مأخذ: یافته‌های پژوهش
جدول2- نتیجه برآورد مدل لاجیت ماشین لباسشویی A+++ و یخچال A++
|
کشش |
اثر نهایی |
معناداری آماری |
ضرایب الگوی لاجیت |
متغیرها |
|||||
|
یخچال در سطح A++ |
ماشین لباسشویی در سطح A+++ |
یخچال در سطح A++ |
ماشین لباسشویی در سطح A+++ |
یخچال در سطح A++ |
ماشین لباسشویی در سطح A+++ |
یخچال در سطح A++ |
ماشین لباسشویی در سطح A+++ |
||
|
016/0- |
409/1- |
773/1- |
397/0- |
000/0 |
091/0 |
189/5- |
094/2- |
عرض از مبدأ |
|
|
81/1- |
79/2- |
011/0- |
021/0- |
000/0 |
000/0 |
***033/0 |
***111/0- |
مبلغ پیشنهادی |
|
|
1/0- |
336/0- |
046/0- |
098/0- |
401/0 |
004/0 |
134/0- |
***518/0- |
جنسیت |
|
|
024/27 |
07/13 |
152/0 |
048/0 |
149/0 |
401/0 |
446/0 |
254/0 |
سن |
|
|
526/0- |
57/0- |
157/0- |
112/0- |
010/0 |
000/0 |
***461/0- |
***595/0- |
آگاهی در زمینه برچسب بهره‌وری انرژی |
|
|
03/5 |
63/2 |
262/0 |
914/0 |
000/0 |
004/0 |
***768/0 |
***482/0 |
ارزیابی ذهنی نسبت به تجهیزات کارآمد انرژی |
|
|
94/1 |
21/3 |
090/0 |
098/0 |
089/0 |
008/0 |
*264/0 |
***516/0 |
میزان اهمیت حفاظت از محیط زیست |
|
|
51/44 |
97/39 |
158/0 |
093/0 |
054/0 |
022/0 |
*463/0 |
***493/0 |
میزان درآمد ماهانه |
|
|
32/39- |
82/39- |
159/0- |
105/0- |
027/0 |
005/0 |
**467/0 |
***556/0 |
متوسط هزینه ماهانه |
|
|
51/0 |
54/0 |
150/0 |
105/0 |
012/0 |
002/0 |
**440/0 |
***556/0 |
نحوه پرداخت پول برق |
|
|
17/0 |
206/0 |
066/0 |
050/0 |
224/0 |
268/0 |
194/0 |
202/0 |
نوع مالکیت |
|
|
28/1 |
53/0 |
019/0 |
004/0 |
114/0 |
540/0 |
058/0 |
025/0 |
میزان تحصیلات |
|
|
McFadden R squared A+++ = 100/0 LR statistic A+++ = 590/91 Prob (F-statistic) A+++ = 000/0 |
P<01/0 *** P<05/0 ** P<1/0 * |
||||||||
|
McFadden R squared A++ = 371/67 LR statistic A++ = 065/0 Prob (F-statistic) A++ = 000/0 |
P<01/0 *** P<05/0 ** P<1/0 * |
||||||||
مأخذ: یافته‌های تحقیق
طبق جدول (2)، ضریب برآورد متغیر قیمت پیشنهادی به‌عنوان یکی از متغیرهای مهم توضیحی، دارای علامت منفی و در سطح 95 درصد معنادار است؛ بدان معنی که چنانچه قیمت پیشنهادی برای خرید لوازم کارآمد انرژی افزایش یابد، احتمال تمایل به خرید لوازم کارآمد انرژی توسط مصرف‌کنندگان خانگی کاهش می‌یابد. همچنین، ضریب متغیر جنسیت، ازنظر آماری معنادار نیست؛ اما منفی شده است. در این پژوهش، برای مردها و زن‌ها به‌ترتیب عدد 1 و صفر در نظر گرفته شده است؛ بنابراین، مفهوم این ضریب بدین صورت بیان میشود که زنان تمایل بیشتری به پرداخت اضافی برای خرید لوازم کارآمد انرژی دارند. ضریب متغیر سن، مثبت و ازلحاظ آماری بی‌معنی است. نتایج بیان می‌کنند با افزایش سن، احتمال پذیرش قیمت پیشنهادی افزایش می‌یابد. ضریب متغیر میزان آگاهی مصرف‌کنندگان خانگی در زمینه برچسب بهره‌وری انرژی، منفی و ازنظر آماری برای خرید یخچال و ماشین لباسشویی کارآمد انرژی به‌ترتیب در سطح 95 و 99 درصد معنادار است. علامت منفی به این معنی است که با افزایش آگاهی در زمینه برچسب بهره‌وری انرژی، میزان تمایل به پرداخت اضافی این افراد افزایش نمی‌یابد و این به معنای نبود اطمینان خانوارها به صحت اطلاعات در زمینه برچسب بهره‌وری انرژی است.
ضریب متغیر توضیحی ارزیابی ذهنی نسبت به تجهیزات کارآمد انرژی، مثبت و ازلحاظ آماری برای خرید ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی در سطح 99 درصد معنادار است. علامت مثبت به‌دست‌آمده از این متغیر، بیان‌کننده آن است که رفتار مصرف‌کنندگان برای خرید تجهیزات کارآمد انرژی، تابعی از میزان ارزیابی ذهنی افراد نسبت به این لوازم است. مصرف‌کنندگانی که دارای ارزیابی ذهنی مثبت باشند، میزان تمایل به پرداخت اضافی آنها برای خرید لوازم خانگی کارآمد انرژی افزایش می‌یابد. ضریب متغیر توضیحی میزان اهمیت حفاظت از محیط زیست، مثبت و برای خرید ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب در سطح 99 و 90 درصد ازلحاظ آماری معنادار است. بدین مفهوم که اگر حفاظت از محیط زیست برای خانوار، ارزش و اهمیت داشته باشد، تمایل آنها به سرمایه‌گذاری در تجهیزات کارآمد انرژی نیز افزایش می‌یابد. ضریب متغیر درآمد یکی دیگر از مهمترین متغیرهای توضیحی است که در این برآورد، مثبت و ازلحاظ آماری برای ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب در سطح 95 و 90 درصد معنادار است؛ این متغیر نشان می‌دهد میزان درآمد مردم بر سرمایه‌گذاری در تجهیزات کارآمد انرژی تأثیرگذار است. با توجه به نتیجه به‌دست‌آمده مشاهده میشود با افزایش سطح درآمد خانوارها، میزان تمایل آنها به خرید لوازم کارآمد انرژی نیز افزایش می‌یابد. ضریب متغیر متوسط هزینه‌های خانوار منفی است؛ اما ازلحاظ آماری معنادار شده است؛ بدین معنی که با افزایش هزینه‌های خانوار، احتمال پذیرش قیمت پیشنهادی کاهش یافته است. ضریب متغیر نحوه پرداخت هزینه برق مصرفی، مثبت و معنادار است. با توجه به اینکه در این پژوهش، 2 روش قبض و شارژ برای پرداخت هزینه برق در نظر گرفته شده است، علامت مثبت، یعنی افرادی که هزینه برق خود را به‌صورت قبض پرداخت می‌کنند، میزان تمایل بیشتری دارند. ضریب متغیر نوع مالکیت، متغیر دیگری در این پژوهش است که در 2 بخش در نظر گرفته شده است؛ مالک (1) و مستأجر (صفر) است. با توجه به علامت مثبت، خانوارهایی که مالک هستند، تمایل بیشتری به پرداخت دارند. این متغیر دارای معناداری نیست. ضریب متغیر میزان تحصیلات در خرید ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی، مثبت و بی‌معنی است. علامت مثبت بیان می‌کند با افزایش سطح تحصیلات، میزان تمایل به پرداخت اضافی افراد افزایش می‌یابد. افراد تحصیل‌کرده به‌علت دانش و درک فزاینده‌ای که نسبت به اهمیت حفاظت از انرژی دارند، با استفاده از تجهیزات کارآمد انرژی، در مصرف انرژی صرفه‌جویی می‌کنند؛ این نتیجه، بیان‌کننده میزان اهمیت آموزش در رفتار صرفه‌جویی انرژی است. نتایج مطالعات چین و همکاران (2016) و بهات و سین‌ها (2016) در زمینه اثرگذاری تحصیلات در تمایل به پرداخت اضافی، با نتیجه مطالعه حاضر سازگارند.
اثر نهایی برای متغیر قیمت پیشنهادی برای لوازم خانگی ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب برابر با 021/0- و 011/0- است؛ به‌طوری‌که به‌ازای 1 واحد افزایش در مبلغ پیشنهادی، احتمال تمایل به پرداخت اضافی برای سرمایه‌گذاری در لوازم کارآمد انرژی به‌ترتیب 2 و 1 درصد کاهش می‌یابد. همچنین، برای متغیر قیمت پیشنهادی، کشش برای لوازم خانگی ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب برابر با 409/1- و 016/0- است؛ به این مفهوم که به‌ازای 1 درصد افزایش در قیمت پیشنهادی ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی، احتمال تمایل به پرداخت اضافی، 409/1 و 016/0 درصد کاهش می‌یابد. به همین صورت، اثرات نهایی برای متغیر جنسیت برای لوازم خانگی ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب 098/0 و 046/0 هستند. احتمال تمایل به پرداخت اضافی برای سرمایه‌گذاری در لوازم کارآمد انرژی از مؤنث‌بودن (صفر) به مردبودن (1)، 9 و 4 درصد کاهش می‌یابد. در متغیر سن، به‌ازای 1 واحد افزایش، احتمال تمایل به پذیرش برای لوازم خانگی ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب 4 و 1 درصد افزایش می‌یابد. کشش متغیر سن، 07/13 و 024/27 درصد است. به‌ازای 1 درصد افزایش در سن افراد، احتمال تمایل به پرداخت آنها برای خرید ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب 07/13 و 024/27 درصد افزایش می‌یابد. این امر به این دلیل است که افراد با افزایش سن، تجربیات کسب می‌کنند و صرفه‌جویی در مصرف انرژی اهمیت بسزایی می‌یابد.
با توجه به نتایج اثرات نهایی میزان آگاهی در زمینه برچسب بهره‌وری انرژی، احتمال تمایل به پذیرش برای لوازم خانگی ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب 1 و 1 درصد کاهش می‌یابد. با توجه به کشش محاسبه‌شده، با 1 درصد افزایش در میزان آگاهی افراد در زمینه برچسب بهره‌وری انرژی، میزان تمایل به پرداخت اضافی خانوار برای خرید ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب 5 و 5 درصد کاهش می‌یابد. این امر نشان می‌دهد افراد، با افزایش آگاهی و اطلاعات در این زمینه، ادراکات متفاوتی نسبت به برچسب انرژی دارند و نسبت برچسب بهره‌وری انرژی اعتماد و اطمینان کافی را ندارند.
در متغیر ارزیابی ذهنی نسبت به تجهیزات کارآمد انرژی، به‌ازای 1 واحد افزایش، احتمال پذیرش تجهیزات کارآمد انرژی در ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب 92 و 26 درصد نیز افزایش می‌یابد. با توجه به کشش به‌دست‌آمده، با افزایش 1 درصد در میزان ارزیابی ذهنی خانوارها، تمایل آنها به پرداخت اضافی برای ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب 63/2 و 03/5 درصد افزایش می‌یابد. هنگام ارزیابی تجهیزات کارآمد انرژی، آگاهی از منافع و مزایا که به کاهش مصرف انرژی منجر میشود، سبب افزایش تمایل به پرداخت اضافی میشود.
به‌ازای 1 واحد افزایش در متغیر اهمیت حفاظت از محیط‌زیست، تمایل به پذیرش برای سرمایه‌گذاری در لوازم خانگی ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب 9 و 9 درصد افزایش می‌یابد. با افزایش 1 درصد اهمیت حفاظت از محیط زیست، تمایل به پرداخت اضافی برای ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب 21/3 و 94/1 درصد افزایش می‌یابد.
به‌ازای 1 واحد افزایش در درآمد ماهانه خانوار (معادل 1 میلیون ریال)، احتمال پذیرش آنها در سرمایه‌گذاری تجهیزات کارآمد انرژی برای خرید ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب 1 و 1 درصد، افزایش و با توجه به کشش، 97/39 و 51/44 درصد افزایش می‌یابد. میزان درآمد خانوار با میزان تمایل به پرداخت اضافی برای خرید ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی رابطه مثبت و معنی‌دار دارد. همچنین، به‌ازای 1 واحد افزایش در هزینه خانوار، احتمال تمایل به پرداخت اضافی آنها برای لوازم خانگی ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب، به میزان 10 و 15 درصد، کاهش و برحسب کشش، 82/39 و 32/39 درصد کاهش می‌یابد. نتایج بررسی بیان می‌کنند به‌دلیل شرایط اقتصادی موجود در جامعه و هزینه‌های گزاف خانوار، با افزایش هزینه، میزان تمایل آنها به پرداخت اضافی به‌منظور سرمایه‌گذاری تجهیزات کارآمد انرژی کاهش می‌یابد.
براساس نتایج تخمین اثرات نهایی، نوع مالکیت خانوار در خرید ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب 5 و 6 درصد در افزایش احتمال پذیرش اثر، مثبت است و برابر با کشش خانوارهایی که مالک هستند، تمایل به پرداخت اضافی آنها 206/0 و 17/0 درصد افزایش می‌یابد. به این دلیل که افراد دارنده ملک، به پرداخت اضافی برای سرمایه‌گذاری در تجهیزات کارآمد انرژی تمایل بیشتری دارند و افرادی که مستأجرند، به‌دلیل جابه‌جایی‌های سالانه، به سرمایه‌گذاری در تجهیزات کارآمد انرژی تمایل ندارند.
براساس برآورد اثر نهایی، میزان تحصیلات مصرف‌کنندگان خانگی در احتمال پذیرش آنها در سرمایه‌گذاری تجهیزات کارآمد انرژی ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب 4/0 و 1 درصد افزایش یافته است و دلیل آن ممکن است این باشد که با افزایش تحصیلات، میزان توجه خانوارها نسبت به حفاظت انرژی نیز افزایش می‌یابد و براساس کشش محاسبه‌شده، با افزایش 1 درصد در میزان تحصیلات، تمایل به پرداخت اضافی برای خرید ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی به‌ترتیب 53/0 و 28/1 درصد افزایش می‌یابد؛ بنابراین، طبق نتایج، از میان متغیرهای معنادار قیمت پیشنهادی، ارزیابی ذهنی نسبت به تجهیزات کارآمد انرژی، درآمد و هزینه‌های خانوار و با توجه به نتایج کشش، متغیرهای سن، درآمد و هزینه‌های خانوار بیشترین اثرگذاری را بر احتمال تمایل به پذیرش برای سرمایه‌گذاری در تجهیزات کارآمد انرژی دارند.
براساس رابطه‌های (11) و (12)، بیشترین تمایل به پرداخت اضافی مصرف‌کنندگان خانگی برای خرید ماشین لباسشویی کارآمد انرژی در سطح A+++ که به 60 درصد صرفه‌جویی در مصرف انرژی منجر میشود، مبلغ 99/24 میلیون ریال است و بیشترین تمایل به پرداخت اضافی مصرف‌کنندگان برای خرید یخچال کارآمد انرژی در سطحA++ که سبب 28 درصد کاهش مصرف انرژی میشود، مبلغ 99/49 میلیون ریال است.
|
(11) |
|
||
|
(12) |
|
|
|
نتیجه‌گیری و پیشنهادها
در مطالعه حاضر، با استفاده از روش ارزش‌گذاری مشروط، افزون بر تعیین نقش عوامل مؤثر بر پذیرش لوازم کارآمد انرژی (در بالاترین سطح) ماشین لباسشویی در سطح +++A و یخچال ++A که به‌ترتیب 60 و 28 درصد به صرفه‌جویی در مصرف انرژی منجر میشود، میزان تمایل به پرداخت اضافی خانوارهای شهری در سرمایه‌گذاری برای این فناوری‌ها (ارزش حفاظتی انرژی) نیز محاسبه شد. نتایج نشان دادند با وجود اینکه میانگین درآمد افراد پاسخ‌دهنده، 60 میلیون ریال است، 88 و 66 درصد از مصرف‌کنندگان به‌ترتیب حاضر به پرداخت مبلغ اضافی برای خرید ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی هستند.
نتایج مطالعه نشان دادند متغیرهای توضیحی ارزیابی ذهنی نسبت به تجهیزات کارآمد انرژی، اهمیت حفاظت از محیط زیست، نحوه پرداخت پول برق و نوع مالکیت مصرف‌کنندگان خانگی برای خرید هر دو لوازم خانگی ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی مثبت‌اند. متوسط هزینه‌های خانوار و میزان آگاهی مصرف‌کننده در زمینه برچسب بهره‌وری انرژی، برای هر دو وسیله ماشین لباسشویی و یخچال کارآمد انرژی، بر میزان تمایل به پرداخت خانوارها اثر منفی دارند. متغیر توضیحی میزان آگاهی مصرف‌کننده در زمینه برچسب انرژی، دارای علامت مورد انتظار نیست که این نتیجه، همان‌طور که گفته شد، به‌دلیل تفاوت در نگرش و نبود اطمینان مصرف‌کنندگان از اطلاعات درج‌شده بر آن است.
نتایج بیان می‌کنند متغیرهای جمعیت‌شناسی مانند درآمد، جنسیت (مونث‌بودن)، سطح تحصیلات خانوارها، در تمایل به پرداخت اضافی برای خرید لوازم کارآمد انرژی اثر مثبت دارند؛ این نتایج، با مطالعات افسانه رحیمی و همکاران (1396)، بهمنی و همکاران (1392)، حراجی و چالاک (2020)، ژانگ و همکاران (2020)، وانگ و همکاران (2020) و هان و کودجو (2020) سازگارند.
پژوهش حاضر نشان داد تمایل و رفتار خانوارها برای ذخیره‌سازی انرژی مصرفی خانگی، از نگرش‌ها و شرایط اقتصادی تأثیر می‌گیرند. برای ایجاد رفتار و تمایلات صرفه‌جویی انرژی مصرفی خانگی، به تغییرات در نگرش و سبک زندگی افراد نیاز است؛ بنابراین، اتخاذ رویکردهای فرهنگی - اجتماعی ازقبیل آموزش، اطلاع‌رسانی و تعدیل نگرش‌های خانوارهای شهری در زمینه مصرف انرژی خانگی اهمیت دارد.
برخی از سیاست‌ها و پیشنهادهای مدیریتی براساس نتایج پیشنهاد شده‌اند. دولت به‌عنوان سازنده سیستم‌های مدیریت بازار و سیاست‌های ارتقا، عامل کلیدی در ارتقای توسعه تجهیزات کارآمد انرژی است؛ بنابراین، دولت باید نظارت و مدیریت بر بازار را تقویت کرده و سیستم برچسب‌گذاری بهره‌وری انرژی را به‌طور مستمر استاندارد کند تا کارایی لوازم تجهیزات کارآمد انرژی را تضمین کند. سازمان‌های بازرسی کیفیت کالاها، باید نظارت بر کیفیت را تقویت کنند و کالاهای ناقض برچسب بهره‌وری انرژی را از بین ببرند. بدین ترتیب، مصرف‌کنندگان می‌توانند تجهیزات کارآمد انرژی را براساس میزان بازده انرژی، کیفیت و کارایی استفاده کنند؛ درنتیجه، اعتبار خوبی برای لوازم صرفه‌جویی انرژی ایجاد میشود؛ بنابراین، شرکت‌ها نقش مهمی در تولید و ارتقای تجهیزات کارآمد انرژی دارند. به‌منظور ارزش کیفی تجهیزات کارآمد انرژی، شرکت‌ها با نوآوری در فناوری‌های حفاظت از انرژی، بهره‌وری لوازم خانگی را بهبود می‌بخشند.آنها باید خانوارها را متوجه اثر قابل‌توجه صرفه‌جویی در انرژی کنند و اطلاعات موردنیاز را در خصوص اینکه در صورت استفاده از تجهیزات کارآمد انرژی، چه مقدار از درآمد آنها پس‌انداز میشود، در اختیار آنها قرار دهند.
با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، میزان تمایل به پرداخت اضافی خانوارها، تا حد زیادی از سطح درآمد و هزینه‌های آنها تأثیر می‌گیرد؛ بنابراین، دولت می‌تواند ازطریق ارائه سیاست‌های تشویق یا فراهم‌کردن کمک‌هزینه و تسهیلات، مصرف‌کنندگان را به سرمایه‌گذاری در تجهیزات کارآمد انرژی ترغیب کند. همچنین، نگرش نسبت به وسایل کارآمد، حفاظت از انرژی و تحصیلات، اثر مثبتی بر میزان انرژی صرفه‌جویی و حفاظت از انرژی با استفاده از وسایل کارآمد انرژی دارد؛ بنابراین، با ایجاد آگاهی و اطلاعات در زمینه مزایای لوازم کارآمد انرژی خانگی (مانند ماشین لباسشویی و یخچال) و همچنین، ایجاد دانش در زمینه مزایای زیست‌محیطی ناشی از آن، مانند کاهش آلودگی محیط زیست و تبیین رابطه بین تجهیزات کارآمد انرژی و ارزش زیست‌محیطی، می‌توان نگرش و درک خانوارها را در زمینه حفاظت انرژی و محیط زیست افزایش و درنتیجه، میزان تمایل آنها به سرمایه‌گذاری در تجهیزات کارآمد انرژی را افزایش داد. برای این منظور، برنامه‌ریزی رسانه‌های جمعی، نقش بسیار مؤثری در ایجاد دانش و ترویج استفاده از فناوری‌های کارآمد انرژی دارد؛ افزون بر آن، برگزاری کارگاه‌های آموزشی در سراهای محله در خصوص اشاعه اطلاعات در زمینه مزایای تجهیزات کارآمد انرژی، از دیگر راهکارهای پیشنهادی است.
[1] Energy Efficiency Label
[2] Behavioral Capital
[3] Ajzen
[4] Logit Model
[i] Depended Variable
[ii] Independed Variable
)